Thương những hạt phù sa

Chính những cù lao, cồn đất đã làm phong phú thêm nông sản của vùng đồng bằng sông Cửu Long, khiến nó được biết đến không chỉ là vựa lúa lớn nhất nước, mà còn là miệt vườn sum sê cây trái. Nhưng mai đây điều ấy có còn không?

Dòng Mekong chảy theo những nhánh sông xuôi ra biển lớn. Những hạt phù sa cũng nương theo dòng nước ra khơi. Trong hàng tỷ tỷ hạt phù sa ấy, có những đứa con như còn vương vấn dòng sông mẹ, không chịu ra khơi mà nán, bồi lắng thành những cù lao, cồn đất.

Huyền thoại cù lao

Những dải đất nằm giữa dòng sông hay khúc sông được người địa phương gọi là cồn. Còn những dải đất rộng hơn, có cả làng mạc, nhà cửa, đường sá thì được gọi cù lao. Tôi vẫn thích gọi những dải đất ấy là cù lao hơn và thương vô cùng những hạt phù sa do dòng Mekong mang lại, thương vô cùng những con người hiền hòa, chân chất sống trên những cù lao dọc sông Tiền, sông Hậu Việt Nam.
 
Diện tích cồn Sơn không lớn, chỉ khoảng 80 hecta. Chưa có đường. Chẳng có điện. Nhưng có đến quá nửa diện tích nuôi cá. Đã một thời cồn đất thuộc quận Bình Thủy, Cần Thơ này được dân gian ví von là “cồn tỉ phú” vì nhiều người nuôi cá phất lên thấy rõ. Bây giờ, nghề nuôi cá tra, cá ba sa gặp khó khăn, cồn Sơn lặng thinh, những tỉ phú ngày nào cũng lặng thinh vì những khoản nợ ngân hàng!
 
Vượt lên thượng nguồn một chút là cù lao Tân Lộc – địa danh của một xã thuộc quận Thốt Nốt, Cần Thơ. Có một thời Tân Lộc cũng rình rang với nghề nuôi cá, được mệnh danh là có nhiều tỉ phú nhất đồng bằng. Người ta giàu đến mức đua nhau mua “xe Hoa Kỳ” (cách người dân miền Tây gọi xe hơi) dù cồn chưa có đường cho xe chạy. Có giai thoại rằng, những lão nông cồn Sơn đầu búi tóc ra cửa hàng xe gắn máy hỏi: “Xe này bán bao nhiêu một chục vậy?”, làm ngỡ ngàng nhân viên bán hàng.
 
Hay như xứ Cù lao Dung (nay là huyện Cù Lao Dung, tỉnh Sóc Trăng), từng được biết đến với những vườn cây trái sum sê. Và còn nhiều, rất nhiều những cồn đất, cù lao trên sông Tiền, sông Hậu đem đến no ấm hạnh phúc cho biết bao con người nơi đây.
 
Song, cồn đất, cù lao rồi sẽ không còn màu mỡ, vẹn nguyên bởi sạt lở, xói mòn đang diễn ra hàng ngày và sẽ còn nghiêm trọng hơn nữa khi dòng Mekong chịu tác động thô bạo từ phía thượng nguồn.

Nỗi lo bồi lở

Ngay từ bây giờ, khi một số con đập từ thượng nguồn còn chưa hoàn thành, dưới tác động của hoạt động khai thác cát trên sông Hậu, cù lao Tân Lộc đã sạt lở nghiêm trọng. Từ năm 2007 đến nay, diện tích đất cồn bị thu hẹp.
 

Ở phía đầu cù lao thuộc cồn Thới Thuận và cồn Cái Đôi trước đây rộng 40ha, nay chỉ còn … 1.5ha. Trước đây, có hàng chục hộ dân sinh sống nay chỉ còn 7 hộ chia nhau 1.5ha này. Gần như năm nào thủy triều cũng “ngoạm” mất đất ở đầu cù lao, nhưng tốc độ của những năm gần đây đã trở nên đáng báo động. Đất Thới Thuận gần như đã mất tất cả, thậm chí sạt lở ăn sâu vào cù lao Tân Lộc”.
 
Tại tỉnh Đồng Tháp, hàng loạt cù lao đều đang bị sạt lở với tốc độ nhanh, đến mức con lộ mới lưu thông chưa đến 5 năm ở ấp Long Thạch, Hồng Ngự, Đồng Tháp đã bị sụt mất đến một nửa.
 
Chỉ tay ra con lộ nhựa chưa đến 1/3, ông Nguyễn Văn Nghi ở ấp Long Thạch cho biết: “Năm nào đến mùa lũ ở đây cũng xảy ra tình trạng sạt lở, nhưng mấy năm gần đây nhiều hơn. Nhiều nhà dân bị cuốn trôi lắm rồi. Con lộ này trước đây ở tuốt ngoài kia lận. Nó có lộ giới đàng hoàng, phía bên kia cũng có nhà dân. Bây giờ thì chú thấy đó, nó lở muốn hết rồi còn gì”.
 
Gần đó, trên 10 hộ gia đình lâu nay đã buộc phải dời chạy… “bà thủy”. Nhiều người đã làm nhà ngay mặt đường vì “thủy thần” đã lấy hết đất của họ. Trong khi đó, những tỉnh cuối nguồn Mêkông tiếp giáp với biển đang phải đối mặt với tình trạng bồi lắng tại các cửa sông. Vài năm trở lại đây, tỉnh Sóc Trăng và thành phố Cần Thơ đã chứng kiến hiện tượng nổi lên của rất nhiều cồn nhỏ bên cạnh những cù lao.
 
Tại Trà Vinh, cửa Định An (giáp ranh với Sóc Trăng, Trà Vinh) tốc độ bồi lắng nhanh, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến luồng tàu vào cảng Cần Thơ. Bên này bờ Định An, cửa biển Trần Đề (Sóc Trăng) cũng có dấu hiệu bồi lắng. Hai năm nay cửa biển này bồi rất nhiều. Cái doi đất này càng ngày càng dài thêm ra, ngăn dòng rõ rệt. Nó muốn thành cái cồn mới. Hiện Cù Lao Dung cũng đang có biểu hiện đi vào đất liền. Tại khu vực này đã nổi lên 3 cồn nhỏ.

Thông điệp từ An Giang

Dẫu biết rằng, dòng sông bên lở bên bồi, nhưng chuyện lở, bồi không theo quy luật tự nhiên, mà do tác động ngược lại tạo hóa của con người thì thật sự là một nỗi lo.
 
Từ khi Trung Quốc hoàn thành đập thủy điện Mạn Loan vào năm 1993 và Đại Triều Sơn vào năm 2003, quá trình luân chuyển phù sa về hạ lưu sông Mêkong đã bị ảnh hưởng đáng kể.
 
Số liệu đo đạt từ năm 1993 – 2000 tại Chiang Saen (bắc Thái Lan) cho thấy, hàm lượng phù sa luôn chuyển giảm 56%. Còn tại vùng Đồng bằng sông Cửu long, lượng phù sa có thể giảm từ 70 – 80% do tác động của các đập thủy điện phía Trung Quốc. Viện nghiên cứu ĐBSCL  cũng cho biết, hai năm nay do ảnh hưởng của xâm nhập mặn và tốc độ dòng chảy đã làm cho tốc độ bồi lắng của dòng sông ở các cửa biển nhanh hơn.
 
Nếu sông Mêkông bị tác động cộng với biến đổi khí hậu, mà cụ thể là nước biển dâng tình trạng xâm nhập mặn sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới các tỉnh hạ nguồn của dòng sông này.
 
Mặt khác, hiện nay các nước thượng nguồn sông Mêkông đã có xu hướng tích nước để sản xuất nông nghiệp, làm thủy điện nên nguy cơ thiếu nước ngọt cho sản xuất nông nghiệp của ĐBSCL sẽ diễn ra trong vài chục năm nữa.
 
Tốc độ bồi lắng ngày càng tăng. Nước biển vào sâu trong đất liền. Phù sa ít dần. Đây không còn là lời cảnh báo nữa, mà đã trở thành nguy cơ thực sự. Và hơn bao giờ hết, đây chính là lúc cần có tiếng nói chung để bảo vệ dòng sông này.
 
Các con đập xây trên thượng nguồn đã gây ra tình trạng thiếu nước vào mùa khô và lũ lụt vào mùa mưa cho các nước vùng hạ lưu, trong đó có tỉnh An Giang. Người dân An Giang mong mỏi nhà cầm quyền phải làm việc với chính quyền các nước Lào, Thái Lan, Campuchia tìm cách cứu lấy dòng sông Mêkong. Đây không đơn giản là lợi ích riêng của Việt Nam mà là lợi ích chung của toàn khu vực và thế giới.