Mía ép đường
Vào Tháng Bảy khi nước bắt đầu chạy vô tới đất gò sau mé vườn là bắt đầu mùa mía. Nếu trồng mía ăn để bán vào mùa này, người ta bắt đầu nhổ mía chở trên những chiếc xuồng đem ra chợ làng, chợ quận để bán. Người bơi xuồng trên sông cứ cất tiếng rao và trẻ con người lớn nhà nhà đều róc mía vui vẻ như có mùa mía mới… Còn tại các trường học, nơi cổng trường luôn luôn có những hàng mía ghim bán năm ba cắc cho học trò; rồi có cả những xe ép nước mía nữa, vui lắm. Những ngày này lái mua mía cũng bắt đầu đi rảo khắp các vùng có trồng mía để dọ mua các rẫy mía lớn. Bước sang Tháng Tám âm lịch coi như mùa mía nhộn nhịp nhất vì bạn đi đâu cũng thấy ghe xuồng chở mía từ khắp nơi về chợ, về lò đường dập dìu như đi trẩy hội. Có nhiều lò đường dọc hai bên bờ các sông cái hoặc các rạch nhỏ mía chất thành từng đống cao nghệu chờ tới phiên ép đường. Nhơn nhắc tới chở mía đến lò đường để ép có cái vui là thấy được sinh hoạt nơi các lò đường vào mùa này ghe xuồng tấp nập, kẻ chở mía tới, người chở đường về, kẻ nằm chờ tới phiên đống mía mình được ép. Không khí nhộn nhịp giống như gấp gáp lắm mà lại cứ thư thả chờ theo thứ tự kẻ tới trước ép trước, người tới sau ép sau, dù đôi lúc như nôn nóng mau tới phiên mình nhưng khi mía đã được vác lên bờ rồi thì cứ phải tuân theo cái thứ tự ấy, không vội vàng gì!
Nhắc tới mùa mía cũng xin nhắc qua một chút về các loại mía vào mấy mươi năm trước cách nay sáu bảy chục năm, dù ngày nay có nhiều giống mới mà tôi không biết hoặc không rành. Theo sách vở các nhà thực vật nghiên cứu được biết:“Mía còn có tên là cam giá. Loại cỏ cao từ 2m tới 6m, thân trơn, vỏ cứng, có đốt dài từ 10cm tới 20cm, lá dài nhám, gân chánh trắng, lá mọc hai hàng tại mỗi mắt có bẹ ôm thân, chùm tụ-tán (cờ) ở đọt có nhiều lông mịn; thân mía có nước ngọt dùng nấu đường hay ăn sống. Tên khoa học Saccharum officinarum”(2). Ngoài ra, mía còn có định nghĩa khác: “Mía có tên khoa học Saccharum officinarum L. Cỏ cao 2-4cm, thân suông, đặc, không cứng, do đốt dài 5-10cm, rộng 3-6cm, vàng hay đỏ tím. Lá to, bẹ có nhiều lông dễ rụng, mép phiến rộng đến 6cm, có một gân giữa trắng. Chùm tụ-tán (cờ) to, có nhiều lông trắng; gié-hoa một hoa thụ.”(3).
Mía sơn-dịu vừa mới vô chưn đạp thuộc vùng Lấp Vò (Sa Đéc)- HÌNH TR-NH
Hồi đời xưa có rất nhiều giống mía như mía bắp hay mía de là thứ mía nhỏ cây mà cứng, nước có nhiều đường; mía bầu còn gọi côn-lôn giá hay mía mưng, thứ mía cây mềm thường để ăn sống; mía cò-ke thứ mía đỏ cây, thịt cứng; mía đỏ còn gọi mía lỳ có vỏ đỏ, nước ngọt, dùng nấu đường; mía đường là loại mía cây cứng thường ép lấy nước nấu đường; mía gò cát mà dân quê đọc trại là mía cò cát, loại mía này cây lớn, lóng ngắn thịt mềm, nhiều nước, lạt; mía huê kỳ thịt mềm, nhiều nước, thường dùng ăn sống; mía gián là loại mía vỏ màu trắng đen lẫn lộn; mía la-oa (Java) là giống mía từ bên đảo Java, thường trồng nơi đất giồng và để nấu đường tán (giống như cái móng bò, móng trâu mà dân quê gọi trại ra là đường móng trâu); mía lau còn có tên là địch-giá, là giống mía cây ốm và trắng, trồng nơi đất gò, dùng nấu nước với nhiều món khác như rễ tranh để uống cho mát và cũng dùng để nấu đường phổi; mía mây là thứ mía trắng mốc, cây dài nhiều nước; mía vàng là giống mía vỏ vàng, thịt mềm, nhiều nước, dùng ăn sống, trong dân quê hay gọi là mía tây; mía sơn dịu mà trong dân gian còn gọi mía thơm dịu, mía thanh dịu, mía thâm dịu là loại mía to mà cao, vỏ có vết hoặc đỏ tươi, mềm và ngọt, thường được ăn sống; mía voi là giống mía lớn cây, da mốc, nhặt mắt, nước lạt…(4)
Nhưng các vùng Mặc Cần Dưng (Long Xuyên) ngày trước, khoảng năm 1949-1950, ưa trồng giống mía tây, mía huê kỳ, mía gò cát là các loại mía ăn, tới mùa Tháng Tám, Tháng Chín mía chở đầy trên sông. Nhớ những nơi như trường Sơ Đẳng Tiểu Học Vàm Nha cạnh chùa Kỳ Viên, trường Tiểu Học Bổ Túc Bình Hòa cạnh Đình Thần làng Bình Hòa là những năm tôi học hồi còn nhỏ món mía ghim ăn bắt ghiền. Mấy năm ấy, các cậu tôi trồng mía nhiều, nhà có chế một bàn ép mía bằng cây dùng để ép mía lấy nước uống. Hồi ấy tôi nhớ dường như chỉ ép mía lấy nước uống chứ ít có ép mía làm đường như mấy năm 1970-1980 sau này. Vùng Tân Châu chạy dài qua các địa hạt Long Hưng, Long Phú, Long An, Long Sơn mía thôi là mía. Mía trồng các vùng này thường là mía đường, tức loại mía có lóng dài, cứng và nhiều đường, mục đích chính là trồng bán cho các lò đường. Vùng Tân Bình, Xẻo Môn, Mương Kinh, Long Hưng, Mỹ An Hưng, Định An, Định Yên… thuộc Lấp Vò mấy năm 1956-1960, cư dân ở đây ưa trồng mía gò cát, mía huê kỳ, mía tây, mía sơn-dịu có lẽ do các giống mía này hạp với đất vùng này, cây lớn và nhiều nước. Về sau này, các năm 1980-1990, các vùng vừa kể có trồng thêm mía đường, nhưng họ vẫn trồng các giống mía cũ nhưng không nhiều, chỉ để ăn hoặc biếu tặng bà con quen thân.
Rẫy mía vừa đánh lá xong vào mùa nước ngập ở vùng Tân Bình (Lấp Vò) – HÌNH TR-NH
Nhắc tới mùa mía, mấy năm 1949-1950 ở nhà quê vùng Mặc Cần Dưng và nhiều vùng khác bày ra cách chơi thi chặt mía. Trai tráng thanh niên tới mùa này thường rủ nhau chơi trò này. Tức là, thông thường mỗi lần cầm dao lên chặt xuống một cây mía sẽ đứt ra làm hai khúc mía, nếu chặt lần thứ hai, cây mía sẽ được ba khúc; lúc bấy giờ họ đố làm sao chặt hai dao thành bốn khúc mía thì được thưởng hoặc ăn mía khỏi trả tiền chẳng hạn. Trò chơi này hồi đó rất vui và rất hào hứng. Cây mía có thể để đứng hoặc để nằm, người chặt mía phải tập dợt cho nhuần tay làm thế nào trong vòng hai lần chặt cây mía đứt làm bốn khúc là thắng. Hồi nhỏ tôi thường thấy mấy người lớn để cây mía đứng và chặt cho thật nhanh tay. Khi lưỡi dao đầu vừa xong, trong lúc khúc mía ở trên vừa đứt ra rớt xuống vừa nhập với phần khúc mía còn lại ở bên dưới, họ lẹ tay chặt liền dao thứ hai, nếu làm kịp như vậy sẽ có kết quả hai dao thành bốn khúc mía. Trường hợp đặt cây mía nằm trên mặt đất, người chặt mía họ dùng thế chặt làm sao ngay dao chặt lần đầu làm cho hai khúc mía rời ra nằm sát bên nhau để dao thứ hai sẽ được bốn khúc và họ sẽ thắng.
Nhớ có lần khi về quê làm ruộng, khoảng năm 1983, vợ chồng tôi có trồng thêm vài công mía đường. Mía đất vùng Tân Bình (Lấp Vò) mấy năm thập niên 1980 nước ngập hằng năm nên phù sa còn nhiều nên trồng mía rất tốt; nhưng khi mình bắt đầu trồng thêm mía, rủi sao năm ấy mía ế, mía dội, bán hổng ai mua, mà nếu có lái mua thì cũng mua với giá rẻ mạt. Vợ chồng tôi đành phải mướn cơm ghe bè bạn đốn mía chở ra lò đường ép đường. Việc trồng mía đã cực mà đốn mía chở ra lò đường còn cực hơn. Nào là mướn nhơn công, mướn ghe xuồng. Khi ép xong, với kết quả được vài chục hũ đường, nhưng đến khi bán đường thì đường vẫn ế. Rốt cuộc lại vợ chồng tôi cứ mang đường đem biếu cho bà con chòm xóm mỗi nhà vài ba kí lô vậy mà rất vui…
“Nhứt sớm nhì muộn”, thành ngữ ấy cũng áp dụng trong việc bán mía. Bắt đầu tới mùa mía, nếu mình có mía đúng lứa sớm nếu muốn bán sẽ bán được giá cao; bằng không, cứ chờ tới lúc mía đông ken giá mía sẽ rẻ mạt. Trái lại, có khi vào những lúc cuối mùa mía không còn nhiều, giá mía lại vọt lên và ai kiên nhẫn chờ tới lúc mía hút mới bán thì lúc bấy giờ bán được giá như lúc mới vào mùa. Nhưng chờ như vậy có khi cũng thất bại vì cây trái, dù bất cứ loại cây trái nào cũng vậy, không riêng gì mía, nó có thời được giá của nó nếu chờ có khi lại chẳng lợi lộc thêm bao nhiêu mà còn phải gìn giữ rất cực nhọc vì mưa dông mía ngã hoặc trộm cắp vặt kẻ qua người lại bẻ vài ba cây ngày này qua ngày khác hao hụt thêm. Thêm trở ngại là đám mía cứ đứng đó hoài không làm sao dọn dẹp được để chuẩn bị cho mùa sau. Đó là chưa kể, trong nhà sau bao nhiêu công sức đổ hết vô đám rẫy nay tiền của cũng cạn nên trong nhà rất túng bấn. Thêm nữa mía già mía sẽ trổ cờ lau. Mía trổ cờ thì ruột mía có tim đèn, mía xốp, ít đường và phải nằm nước lâu có khi mía bị ái, hoặc lên men rượu nên bán hổng ai chịu mua. Còn mía bị ngã rạp cũng mất đường, thương lái cũng chê rậm rề; đó là chưa kể mía ngã rạp họ chê rất khó đốn… Cả hai trường hợp vừa kể, nếu muốn bán phải đành bán quạ bán diều, nên lỗ nặng là vậy! Do vậy, kinh nghiệm ở nhà quê là lúc nào bán được vừa giá là cứ bán, đừng chờ giá cao, có khi thất vọng.
Mía trồng vùng đất khô – HÌNH TR-NH
Nhơn nhắc tới việc bán mía sớm, tôi nhớ có chị bạn là người gốc gác Tân Châu (Châu Đốc) có nhà trên đường Bạch Đằng tại chợ Tân Châu, chị có chồng quê Lấp Vò (Sa Đéc), trước Tháng Tư năm 1975 chị làm việc trên Sài Gòn. Sau Tháng Tư 1975, chồng chị đi “cải tạo” và chị về quê chồng sống quây quần với cha mẹ chồng, làm ruộng, nuôi con dại, thăm nuôi chồng. Đến khi cha mẹ chồng trăm tuổi chị nhường phần đất ruộng lại cho anh chị em bên chồng để về quê Tân Châu sống với bên ngoại. Nhờ bên ngoại lúc bấy giờ còn một số đất ruộng rẫy khá bộn trên vùng Long An (Tân Châu), nên chị tiếp tục làm ruộng và làm rẫy mía nuôi hai đứa con nhỏ và thăm nuôi chồng. Với bốn công mía đường năm nào chị cũng tự tay làm cỏ, vô chưn ấm, đánh lá mía để tiết kiệm tiền; chỉ có việc cày xới, vô chưn đạp là chị mới mướn trâu bò và nhơn công giúp giùm. Năm nào mía của chị cũng trúng. Chị thường bán mía sớm ngay từ đầu mùa nhằm có tiền chi xài trong gia đình và thăm nuôi chồng; vậy mà rồi mía của chị lại được giá hơn các miếng rẫy mía lân cận chờ tới mùa mía đông ken mới bán. Sau này, có dịp ngồi nhắc lại những mùa trồng mía và bán ngay đầu mùa, chị vẫn còn vui dù mấy năm ấy chị chịu dang nắng dầm mưa theo ruộng rẫy quá là cực nhọc so với người phụ nữ có một thời làm việc văn phòng ở Sài Gòn… Ngày nay, sau gần bốn mươi lăm năm lận đận theo chồng với các con thơ của chị ngày ấy nay đã thành người, thành gia thất với các cháu nội ngoại đầy đủ vui vầy có lẽ một phần là do những mùa mía dù rất cực nhưng cũng rất ngọt ngào của chị ngày xa xưa ấy nơi đất Tân Châu mà ra chăng?
Mùa trồng mía và ép đường là mùa rẫy nơi các làng quê làm chơi ăn thiệt. Công việc không có gì phải gấp rút, cứ theo thời gian các măng mía lớn thành cây rồi vô đường tới đâu là mình cứ tà tà làm theo sự tăng trưởng của nó tới đó. Và có một điều chắc chắn là mía nào lá cũng bén, dễ cắt đứt tay chảy máu nhưng mía nào cũng ngọt và cho nhiều đường. Phải chăng công sức người trồng ra mía luôn luôn thấm ướt mồ hôi mặn và đổi lại được cái ngọt của mía, của đường mà đời sống này còn có chút gì tươi vui, ý nghĩa, hạnh phúc và đáng sống chăng?
(Trích trong “MỘT CHÚT TÌNH QUÊ” tức “MÙA MÀNG NGÀY CŨ 2” sắp ấn hành)
Cước chú:
2/ Bộ “Việt Nam Tự Điển”(VNTĐ) của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ, nhà sách Khai Trí (Sài Gòn) xuất bản, năm 1970, quyển Hạ, trang 912.
3/ Bộ sách “Cây Cỏ Miền Nam Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ, Bộ Giáo Dục-Trung Tâm Học Liệu in lần thứ hai có bồi bổ và sửa chữa, năm 1972, quyển II, trang 956.
4/ Theo VNTĐ, sđd, trang 912.