Tô Hoài là tác giả từng một thời được nhiều người yêu thích. Những Dế Mèn Phiêu Lưu Ký, O Chuột, Xóm Giếng Ngày Xưa, Quê Người, Cỏ Dại… sống liền với kỷ niệm thời thơ ấu của người viết và nhiều bạn bè.
Ông sinh năm 1920 và mới mất hôm 6 tháng 7 vừa qua. So với nhiều nhà văn cùng thời, ông là người được hưởng nhiều phước lộc. Sống thọ (94 tuổi), được chế độ ưu đãi – ông là cán bộ trong ngành văn học và hành chánh, không hề bị kiếp nạn như Nguyễn Hữu Đang, Trần Dần, Phùng Quán, Hoàng Cầm… Tác phẩm của ông sau này gồm Chiều Chiều, Cát Bụi Chân Ai, Ba Người Khác. Riêng tác phẩm cuối cùng của ông đã gây nhiều tranh cãi. Sau đây, chúng tôi xin mời độc giả theo dõi bài viết của Huyền Chiêu, một nhà văn trong nước từng yêu mến Tô Hoài nhưng cũng như bao nhiêu người đọc khác đã thất vọng trước những tác phẩm của nhà văn này viết dưới thời Cộng Sản.
Tô Hoài – TRANH NGUYỄN SÁNG
Huyền Chiêu
Trước năm 1975, nếu người dân miền Bắc không được phổ biến bất cứ văn hóa phẩm nào của miền Nam, thì người dân miền Nam vẫn được tự do hát những ca khúc của Văn Cao, Lưu Hữu Phước, Đoàn Chuẩn. Bọn trẻ nhỏ chúng tôi vẫn được đọc Những Ngày Thơ Ấu của Nguyên Hồng và rất nhiều chuyện viết cho Thiếu Nhi của Tô Hoài.
Tất nhiên Dế Mèn Phiêu Lưu Ký là truyện ghi dấu ấn sâu đậm trong lòng trẻ em. Nhưng với tôi, truyện U Tám mới là câu chuyện khiến tôi xúc động sâu xa và nhớ mãi.
Truyện “U Tám” ghi lại tình cảm của một cậu bé con nhà khá giả với một người giúp việc mà cậu gọi là U Tám. Mẹ bận đi buôn bán nên cậu bé quấn quýt với người U hiền lành. Ngày đầu tiên đến lớp, nhất định phải có U Tám ngồi cạnh, cậu mới chịu học. Và U phải ngồi học cùng cậu mấy ngày liền cho đến khi cậu quen thầy, quen bạn.
Một hôm, đi học về, cậu ngạc nhiên và khó chịu khi thấy có một đứa bé (tôi quên là trai hay gái) sợ hãi nấp sau chân U trong nhà bếp. đứa bé ốm yếu, đen đúa và bẩn thỉu, không dám ngước mắt nhìn cậu chủ.
Nhân vật cậu chủ xưng “tôi” cảm thấy căm ghét đứa bé vì nó dám dành U Tám, dù nó chính là con ruột của U. Cậu bé chưa đủ lớn để hiểu rằng thật đáng thương cho người đàn bà nghèo khổ đã phải bỏ đàn con nhỏ ở nhà để đi chăm sóc con người khác.
Một lần, U Tám về thăm nhà và không bao giờ trở lại nữa. Năm ấy nước lũ tràn về hung bạo, đê vỡ và làng quê của U đã chìm dưới bể nước trắng xóa. Từ đó, chiều chiều, cậu đứng nhìn xa xăm về hướng ngôi làng của U, lòng bồi hồi thương nhớ người đàn bà gần gũi, chăm sóc, yêu thương cậu còn hơn cả mẹ ruột.
Bìa tác phẩm “Ba Người Khác” của Tô Hoài
Rất tiếc truyện U Tám và Cu Lặc không thấy hiện diện trong danh mục truyện ngắn của Tô Hoài dành cho độc giả miền Bắc.
Sau năm 1975, tôi biết Tô Hoài là một nhà văn có địa vị cao. Nhưng tôi không tìm đọc truyện của ông. Tôi không mặn mà với những nhà văn được trọng dụng ở miền Bắc.
Nhưng khi hay tin ông qua đời, tôi tìm đọc một tác phẩm được nhắc tới nhiều nhất, có tựa đề Ba Người Khác, do nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành năm 2007, và tôi vô cùng thất vọng với Tô Hoài đã khác quá nhiều với những ấn tượng tốt đẹp trong lòng tôi.
Tôi luôn kính trọng những nhà văn viết truyện cho trẻ em. Và chắc cả thế giới cũng thế. Hàng triệu người tuy đã già vẫn không quên được Sans Famille của Hector Malot, Pinocchio của Carlo Collodi. Và những câu chuyện cổ của Andersen đã nuôi dưỡng biết bao tâm hồn của trẻ em thế giới. Tôi rất hãnh diện vì trẻ em Việt có Dế Mèn Phiêu Lưu Ký và những truyện loài vật của Tô Hoài.
Viết truyện cho thiếu nhi rất khó.
Muốn có tác phẩm được các em say mê, tác giả phải là người rất yêu trẻ em, hiểu trẻ em, tâm hồn đầy tính nhân bản.
Buồn thay, đọc “Ba Người Khác” tôi thấy tình người của Tô Hoài đã cạn. Chẳng những cạn mà còn trở nên tầm thường, nếu không muốn nói là ác độc.
Ở đây tôi không muốn nói nhiều đến “mục đích yêu cầu” của tiểu thuyết này. Rõ ràng tác giả muốn nói đến cái sai, cái ác, cái xấu của đám cán bộ đi làm cải cách.
Điều làm tôi vô cùng chán quyển truyện này và thất vọng về Tô Hoài là ông đã quá khai thác đề tài hủ hóa một cách quá đáng, không cần thiết.
Có hai nhân vật nữ điển hình trong “Ba Người Khác” thì cả hai đều là những thiếu nữ khao khát tình dục đi đến chỗ gần như bạo dâm.
Tôi thật đau lòng khi tác giả ở tuổi trên tám mươi mà còn ngồi viết được những dòng mô tả tỉ mỉ bản năng tình dục của các nhân vật nữ, là những đứa con gái đáng tuổi cháu nội của ông.
“Ba Người Khác” là một tác phẩm mà phía phản diện thì quá tệ mà phía chính diện cũng chẳng đẹp đẽ gì.
Lẽ ra, bằng lương tri của một nhà văn, ông phải làm cho độc giả đau đớn cho một làng quê dưới trận cuồng phong mang tên Cải Cách Ruộng Đất, xót thương cho những:
“em bé lên sáu tuổi
Lủi thủi tìm miếng ăn
Bố cường hào nợ máu (*)
thì ông lại say sưa viết về những Đơm, những Duyên với những cơn động tình.
Đọc “Ba Người Khác” tôi mang nỗi buồn của những đứa trẻ bị hụt hẫng. Chú dế mèn đáng yêu, Chú mèo mướp sinh động, đôi chim Gi dễ thương, anh Cu Lặc thật thà, U Tám nhân hậu đã bị ông giấu biến đi, để rồi thay thế bằng những con rối tục tĩu, bẩn thỉu.
Ông vừa mới mất ở tuổi chín mươi bốn. So với Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, ông đã được trời và đời cho hưởng quá nhiều lộc. Nhưng nếu ông biết rằng đối với thế hệ trẻ em chúng tôi ông đã biến thành “một người khác” ông đã ra đi không thanh thản.
Thật thương (mà không tiếc) cho ông.
(*) Em Bé lên Sáu Tuổi (Hoàng Cầm)