Người ta thường chúc nhau trong những ngày xuân một năm đầy may mắn. Tất nhiên những chuyện xui rủi không ai mời nhưng vẫn đến. Và dù bạn có là ai đi chăng nữa, hẳn trong cuộc đời đã có lần quan tâm đến chuyện hên xui. Cũng chẳng có gì lạ bởi con người sống trong thế giới bao la này thật nhỏ nhoi thậm chí yếu đuối trước những chuyện ngẫu nhiên bất ngờ mà ta không lường trước.
Dân Tây Ban Nha thất nghiệp 20% nên xếp hàng dài mua vé số hy vọng đổi đời – Nguồn: AP
Nhân chuyện xổ số powerball lịch sử trong nước Mỹ đã có chủ với số tiền trúng độc đắc lên đến tiền tỷ, mấy thằng bạn thân hỏi tôi có mua vé số. Thú thật, từ nào giờ tôi chưa bao giờ mua vé số. Họa chăng hồi còn làm việc ở một cơ quan xã hội, mấy bà nhân viên văn phòng có thói quen kêu gọi đồng nghiệp hùn tiền mua vé số mong trúng thưởng để chia. Nếu mua một vé thì xác suất dường như không tưởng. Mua vài chục vé, cơ hội tăng lên vài chục lần nhưng cũng chỉ là ảo tưởng trong số hàng triệu triệu vé sẽ không bao giờ trúng. Mơ thì vẫn cứ mơ vì tiền bạc lúc nào cũng hạn chế, hơn nữa mơ tưởng không phải đóng thuế thì tại sao không mơ trúng số độc đắc. Không mua vé số làm sao trúng, vậy đầu năm nay tôi quyết định mua một tờ vé số mong may mắn đổi đời.
Cứ đến giải powerball cao nhiều người lại xếp hàng mua vé số – Nguồn: Powerballjackpot
Có lần tôi đọc đâu đó việc nghĩ đến chuyện trúng vé số hay thắng bài bạc là tư duy của những người nghèo. Không biết có đúng vậy không khi tôi nhìn thấy một điều có thống kê hẳn hoi về chuyện trúng vé số trên bình diện quốc tế. Nước Mỹ giàu nhất thế giới nhưng lại là quốc gia có số chi tiêu tiền mua vé số cao nhất, cụ thể năm vừa qua lên đến 70 tỉ đô la. Thứ nhì là Pháp, thứ ba Na Uy và cuối cùng là Thụy Sĩ trong nấc thang 10 quốc gia có doanh thu từ vé số cao nhất. Không chỉ vậy, bài bạc cũng là chuyện hên xui mà những người nghèo hay tìm đến. Mỹ vẫn là quốc gia có doanh thu cao nhất từ hơn một ngàn năm trăm sòng bài của năm vừa qua gói gọn trong con số 66 tỉ đô la. Vậy thì đâu phải nghèo mới mong trúng số hay chơi bài bạc, “người giàu” vẫn mơ tưởng như thường cho dù xác suất trúng như muối bỏ biển.
Tôi nhớ hồi xưa học phổ thông, có lần trong một tiết học lý thuyết xác suất, thầy giáo cho học sinh làm thực nghiệm bằng cách quay đồng tiền xu. Cả lớp năm mươi học sinh xôn xao hẳn lên khi quay những đồng xu rè rè trên bàn. Kết quả lần nhất của hai hình và chữ số là 24/26. Lần hai số cách biệt gần như bằng nhau. Lần ba cũng không khác gì mấy. Thầy giáo kết luận, cơ may xuất hiện mặt sấp là 1/2, bằng với mặt ngửa. Sau đó, thầy đặt câu hỏi với kết quả trên, đó là một hiện tượng ngẫu nhiên hay có quy luật?
Theo thống kê người Mỹ chi tiền mua vé số nhiều nhất thế giới – Nguồn: LotteryUSA.
Đám học trò lao nhao. Đứa thì “ngẫu nhiên”, đứa bảo “hên xui” không có quy luật, đứa đáp “đồng xu có hai mặt không ngửa thì sấp, làm sao có quy luật”. Dưới mắt đám học trò bình thường chúng tôi là vậy. Nhưng dưới cái nhìn của ông thầy toán hay các nhà nghiên cứu xác suất, ngẫu nhiên chẳng có gì là ngẫu nhiên cả. Mọi thứ đều có quy luật và nó chặt chẽ hơn trong môn xác suất. Nó trở thành một hình thức tư duy của con người trong mọi lĩnh vực từ xã hội cho đến kinh tế. Người ta tính được xác suất trong thế kỷ 21, Los Angeles có 1/3 nguy cơ bị một trận động đất dữ dội, hay những người thường đi máy bay có nguy cơ 1/1,000,000 chết do tai nạn. Để có được con số này, dễ thôi, người ta lấy con số tử vong do tai nạn máy bay chia cho toàn bộ dân số.
Tất nhiên cũng có những thuật toán xác suất phức tạp hơn để tính toán cơ may trong lãnh vực kinh tế. Lần nọ, tôi đọc một bài báo lúc sinh thời của tiến sĩ kinh tế Alan Phan về chuyện may mắn trong đầu tư tài chánh. Ông tiến sĩ trách một nhân viên của mình ham mê chuyện đánh bạc, tuần nào cũng đem vài trăm đi “đóng tiền điện nước” cho casino. Anh nhân viên phản bác: “So với việc tôi rủi xui thua bạc vài trăm đô và số tiền sếp đầu tư cho công ty trong thị trường chứng khoán, thì sếp chơi một canh bạc lớn hơn tôi gấp nhiều nhiều lần”. Câu phản bác của anh nhân viên hoàn toàn có lý, bởi rõ ràng trong mọi lĩnh vực từ cờ bạc cho đến đầu tư chứng khoán, cái gì có thể làm ra lợi nhuận đều có tính mạo hiểm cao mất đi số vốn của mình do tính xác suất cao hay thấp mà bình thường người ta cho rằng đó là chuyện may rủi đời thường.
Việc tính toán xác suất đã vượt qua khuôn khổ đơn thuần của việc đánh giá may rủi. Với xác suất người ta có thể tạo ra những kịch bản giả định. Nhờ nó mà người ta đánh giá được tỉ lệ thất bại hay thành công của một công việc để quyết định đầu tư hay không. Và ở tầm mức cao hơn, người ta còn dùng xác suất để vạch ra chiến lược làm ăn, dự báo phát triển như trong công việc điều hành tài chính chứng khoán hay những ngành sản xuất công nghiệp khác. Tuy nhiên, xác suất cũng có những giới hạn khó vượt qua. Chẳng hạn việc dự báo thời tiết (tất nhiên bằng những phương tiện kỹ thuật và dựa trên toán học xác suất), người ta có thể dự báo đúng trong thời gian ngắn. Nhưng nếu dự đoán kéo dài trong năm bảy ngày thì khó có thể tin cậy vì khí tượng là một hệ thống hỗn độn, khó dự báo do cái bệnh “nắng mưa là bệnh của trời”. Hay như dự đoán trong các cuộc bầu cử chính trị, các trận đấu thể thao đôi khi lý thuyết xác suất đi ngược lại những gì người ta tiên đoán.
Lắc bầu cua ngày Tết – Nguồn: Vietnamnet
Nhưng dù gì, lý thuyết xác suất lúc nào cũng hấp dẫn con người nhất là ứng dụng trong đời thường như chuyện trúng số hay thắng bạc, cá cược đua ngựa. Người ta tính trong giải powerball lịch sử đầu năm nay với số tiền trúng thưởng khủng thì xác suất người có cơ may cũng vô cùng không tưởng. Một cơ may trên vài trăm triệu người, trong khi để trúng giải hai con thì không đến nỗi khó lắm với xác suất 1/38, để trúng giải 1 triệu đô, bạn phải là người may mắn trong số gần mười hai triệu người. Có được con số cụ thể trên người ta làm một thuật toán không có gì khó khăn với 69 trái banh xổ số.
Đơn giản hơn, nhiều người trong chúng ta đều cho rằng trò chơi “bầu cua cá cọp” hay “xóc đĩa” và xí ngầu là những loại hình cờ bạc xem ra tỷ lệ may mắn công bằng nhất. Do tâm lý suy đoán mà thôi. Hột xí ngầu hay hột bầu cua có 6 mặt tương ứng với số 1 đến 6 hay nai-bầu-gà-cá-cua-tôm. Nếu người chơi đặt cược cùng một số tiền trên 6 mặt thì tâm lý “mách bảo” khả năng năm ăn năm thua nhiều hơn vì nhà cái dùng 3 hột xí ngầu hay 3 hột bầu cua để lắc. Người ta nhẩm tính sai lầm 3 hột cái lắc tương ứng với 6 hình hay chữ số trước mặt. Tức tỷ lệ 3/6 hay 1/2, do đó xác suất không khó trúng. Tuy nhiên, bạn cần hiểu rằng 3 hột xí ngầu hay hột bầu cua có 6 mặt, bài toán xác suất chính xác của nó là 6x6x6 = 216 lần ra trùng nhau và khác nhau. Và theo tính toán bài bản, cơ hội nhà cái lúc nào cũng thắng hơn 65%, một con số chắc ăn trong tay.
Dễ hơn nữa là chơi đỏ-đen, chẵn-lẻ, lớn-nhỏ trong trò Roulette 36 số. Xác suất tưởng chừng 50/50 nhưng thực tế nhà cái lại có thêm con số 0 (màu xanh) theo Roulette của Pháp, do đó nhà cái chiếm phần ưu thế nắm phần thắng trong tay thêm được 2.7%, trong khi đó Roulette Mỹ ma mãnh hơn cho nhà cái nắm phần thắng nhiều hơn bằng số 0 và 00 (màu xanh) tức chiếm 55% phần thắng thuộc về nhà cái.
Nhiều người thích trò Roulette dễ ăn nhưng cũng dễ thua – Nguồn: simonsblogpark.com
Cứ xem trò xóc đĩa hay Roulette là một trò chơi may mắn vì xác suất thắng thua không nhiều nhưng người chơi vẫn cứ thua là sao? Các nhà nghiên cứu bài bạc chỉ ra rằng, chính yếu tố tâm lý đã tác động đến tỷ lệ thắng thua. Nếu bạn thắng 2 lần liên tục bạn sẽ có 57% cơ hội thắng lần tiếp theo. Ngược lại, người thua 2 lần liên tục chỉ có 40% cơ hội thắng trong lần kế tiếp. Người thắng có tâm lý sợ thua trong ván tiếp theo nên họ đặt cược cẩn thận hơn trong khi người thua luôn chọn những cách đặt cược rủi ro cao để gỡ lại những gì đã thua trước đó. Kết quả là họ mất nhiều hơn nữa.
Nhiều người đưa ra các giải pháp làm sao có thể đánh bạc lúc nào cũng thắng trên các website cho các con bạc tham khảo “bí quyết” cách tính toán xác suất. Tuy nhiên, bạn có giỏi xác suất đến đâu thì cờ bạc không thể được xem là một trò may rủi trong lẽ sống đời thường. Người xưa có câu: “Cờ bạc là bác thằng bần”, còn Tú Xương nói chuyện văn vẻ hơn: “Khôn nghề cờ bạc là khôn dại / Dại chốn văn chương mới dại khôn”.
TN