Nói chuyện xe đạp, bạn bè ai cũng có những kỷ niệm đem ra kể nhau nghe. Người thì nhớ thuở thanh niên chở người yêu qua cầu xa lộ giữa trưa hè nắng gắt, gồng chân cong lưng lên dốc, nàng thỏ thẻ đấm lưng hỏi mệt hông. Mệt sao được mà mệt, sướng mê tơi đi chứ. Cưới xong rồi, nàng bảo muốn đi xe đạp qua cầu nhớ chuyện tình yêu ngày trước. Chàng cằn nhằn nhưng cũng chổng mông đạp xe. Nàng âu yếm hỏi mệt không anh? Miệng chàng méo xẹo: “Bộ trâu sao không mệt”. Bây giờ mà kêu đạp xe chở nàng đi long rong thành phố thì thôi đi, dẹp cái chuyện xe đạp ngày xưa. Có điều kiện sắm xe gắn máy, hơi đâu quay lại thước phim cũ.
Người bạn khác lớn tuổi kể kỷ niệm xe đạp một thời trung học với những lần kè kè cô bạn cùng lớp tan trường. Gạ mãi lắm, nàng mới dối cha mẹ đi học bằng xe lam vì đi xe đạp tà áo dài hay vướng vào bánh xe làm bẩn áo. Cứ sáng chàng trờ tới điểm hẹn, nàng vén tà áo thẹn thùng ngồi phía sau. Ðể thêm phần lãng mạn, chàng năn nỉ đòi đổi chiếc xe sườn ngang bằng nhôm của ông già chạy cho ra dáng đàn ông hơn là đi chiếc xe đạp đầm Peugeot cha mẹ mua cho hồi lên đệ tam. Chìu con nhưng vẫn nhắc nhở rằng đừng đua đòi với chúng bạn, lo học hành, năm nay thi cử không khéo “rớt tú tài anh đi trung sĩ” thì cha mẹ già trông cậy vào ai, chứ nào biết thằng con vào tuổi thêu dệt mộng tình.
Anh bạn kể, chiếc xe đòn dông của Pháp toàn bằng nhôm là của ông nội mua cho cha anh hồi gia đình từ quê lên Sài Gòn sinh sống. Nó gắn liền gần như cả cuộc đời với cha anh từ lúc đi học cho tới đi làm thư ký của một hãng buôn lớn. Thuở giữa thập niên 40, chiếc xe đạp nhôm đắt tiền gấp đôi một chiếc xe đạp Peugeot của Pháp nhập vào bán ở Sài Gòn. Thời ấy xe đạp, xe ngựa, xe hơi không nhiều và sau này có thêm xe lam, taxi hay xe gắn máy các loại cho nên nhà nào có xe đạp nhôm là thuộc loại khá giả trung lưu. Xe đạp đầm hiệu Peugeot cũng thế, ít nhà nào sắm được nguyên chiếc xe nhập cảng mà thường mua chiếc xe đạp các thương hiệu rẻ tiền khác lắp ráp trong nước.
“Ðó là thời gian sau vào thập niên 60, chứ thời cha tôi toàn xe đạp Pháp”, anh bạn đính chính. Anh nói thêm, chỉ ở Sài Gòn mới có nhiều xe đạp, chứ quê nội ở Vĩnh Long xe đạp thời đó cũng không nhiều. Sau này nhiều đại lý nhập xe hiệu Pacific, rồi các cơ xưởng Sài Gòn làm sườn xe dán mác ngoại quốc nhưng phụ tùng thì nhập vào chứ chưa sản xuất được, thậm chí là cái ghi-đông. Hồi thời cha anh, luật giao thông bắt buộc, xe đạp phải gắn đèn nên chiếc xe nào cũng đều có bộ phận dinamo cạ vào bánh xe phát ra dòng điện để đốt bóng đèn gắn dưới cổ xe. Do đó vỏ xe trước thường mòn một bên. Sau này, có đèn hay không đèn cứ chạy ban đêm chẳng cảnh sát nào phạt.
Nghe anh kể làm tôi nhớ hồi trước nhà có hai chiếc xe đạp, một chiếc hiệu Peugeot, chiếc kia hiệu gì đó tôi không rõ. Chiếc Peugeot gắn liền với thời gian học cấp ba của tôi sau năm 1975, thời xe đạp trở lại lên ngôi huy hoàng trên đường phố Sài Gòn. Tôi cũng không rõ chiếc Peugeot trong nhà có phải là xe đạp do Pháp sản xuất hay xe giả dán mác decal bán đầy ở các tiệm sửa xe đạp xe gắn máy. Tuy nhiên cặp vỏ xe hiệu Michelin cũ chưa mòn làm tôi tin tưởng. Ðã là xe Pháp thì phải trọn vẹn toàn bộ. Thiếu cái đèn, đi mua cái đèn và bộ dinamo gắn vào cho ra dáng xe nguyên thủy. Tốn tiền lùng kiếm mua cho được, cuối cùng phải tháo bỏ vì xe không có chỗ gắn đèn, chế tới chế lui, đèn lúc sáng lúc không, bánh xe mòn một bên lại đạp nặng. Mấy năm sau, vỏ xe banh talon vá chằng vá chịt ráng xài thêm thời gian ngắn rồi đem bán lạc soong mua chiếc xe đạp cuộc sườn ngang của Tiệp Khắc hai dĩa năm líp đi cho giống cua rơ.
Thằng bạn chơi xe cổ ở Sài Gòn tiếc rẻ, “phải chi giữ tới giờ, nếu đúng là xe thứ thiệt giá của nó không thua chiếc xe gắn máy thứ xịn”. Ai mà biết nó xịn hay không, xe chỉ có mác Peugeot bằng giấy decal không thấy mác đồng ấn chứng “Made in France”, lỡ xe dỏm thì giữ lại làm gì. Chiếc Peugeot này nó cũng “vật” tôi dữ lắm. Sên dãn dĩa mòn, đạp nhanh là rớt sên vướng kẹt giữa cái chắn sên, tháo ra gắn lại, hai bàn tay lấm lem mỡ bò đen thui thấy ớn.
Chiếc xe đạp Peugeot có giá so với ngày xưa bởi vì nó là xe của những người có tinh thần hoài cổ. Không mấy ai có xe còn giữ nguyên trạng đầy đủ phụ tùng. Phần nhiều xe hư hỏng thay nhiều bộ phận cũng chẳng có giá là bao. Dân chơi xe mua vài ba chiếc tháo ra ráp lại thành một chiếc thì giá mắc là điều đương nhiên. Nhưng thực tế, hiện nay một chiếc xe đạp hiệu Peugeot nhập từ Pháp giá đến 1,500 đô chẳng rẻ chút nào, kiểu dáng hiện đại, không thon thả như chiếc xe đạp Pháp ngày xưa nên dân chơi xe đạp vẫn ưu ái cho chiếc xe cũ mang tính văn hóa một thời sau hơn trăm năm người Pháp mang xe đạp vào Việt Nam phổ biến một loại phương tiện giao thông đơn sơ nhưng hiện đại vào thời đó. Ðọc sách cũ mới biết mãi đến năm 1917, các trạm bưu điện mới trang bị xe đạp. Vả lại thời bấy giờ sườn xe đạp làm bằng sắt đúc rất nặng, bánh làm bằng cao su đặc. Nguyên cả tỉnh Gò Công, bưu điện được cấp cho 4 chiếc xe đạp, lúc này chính quyền phải thuê một “chuyên gia” người Pháp từ Sài Gòn về hướng dẫn cách đạp xe.
Còn mấy đứa bạn học người Hà Nội theo gia đình vào Nam sau 1975 khi nghe tôi nói nhà có chiếc xe đạp Peugeot thì bảo chắc hồi đó gia đình tôi khá giả lắm. Khá gì, dân lao động bình thường, ba tôi đi lính. Mà tiền lính là tính liền. Má tôi buôn bán gánh thêm chút ít lo cho cuộc sống. Bạn bảo, ở Hà Nội gia đình nào có chiếc xe đạp Peugeot là một gia tài lớn. Xe có đăng bộ, mang biển số lưu thông như xe gắn máy. Trước năm 1954, người Pháp nhập xe đạp, xe gắn máy vào Ðông Dương buôn bán và số ít gia đình có thân nhân là Việt kiều Pháp gởi xe về cho gia đình sử dụng. Tuy vậy, số xe đạp và xe gắn máy không nhiều bằng trong Nam, nhất là Sài Gòn. Anh chàng Hà Nội nào có chiếc Peugeot cá vàng là một trong những tiêu chuẩn để chọn người yêu của các cô gái Hà Nội thời cách nay mấy chục năm. Ở Hà Nội người ta làm thơ vui kháo nhau: “Một yêu anh có Senko / Hai yêu anh có Peugeot cá vàng / Ba yêu xi-téc (cistern) gọn gàng / Bốn yêu hộ khẩu đàng hoàng thủ đô…”.
Nghe đến “Senko” tôi chịu không biết là thứ gì có giá để bao cô gái Hà thành lấy đó làm tiêu chuẩn lấy chồng. Bạn giải thích là đồng hồ “Seiko”. Ối giời! Tưởng gì, đồng hồ Seiko đúng là cách đây mấy chục năm thuộc đồ xa xỉ nhưng không đến nỗi phải lấy đó làm chuẩn, so với chiếc xe đạp Peugeot cá vàng mà theo như tôi biết không phải chiếc xe sơn màu vàng con cá mà là xe gắn máy Peugoet màu đỏ tôi từng sở hữu mua lại của thầy tôi. Còn xi-téc bạn giải thích là xe tải nhỏ trong khi tôi nghĩ đến xe chở xăng dầu. Còn cái khoản hộ khẩu thì chẳng có gì là chuẩn mực cho một cuộc hôn nhân. Bây giờ cô nào còn thèm mấy thứ giá trị ngày xưa đó. Ðọc lời bình phẩm của một cô trên mạng nói rằng: “Một yêu cái tính khờ khờ / Hai yêu tài khoản, cứ chờ đưa em”. Thực dụng như thế mới đúng, chứ ngay như người chơi xe đạp cổ muốn đi đâu cứ nhảy lên xe gắn máy hay xe hơi chạy đi vù vù. Xe đạp chỉ làm kiểng thôi, thể dục cuối tuần, nhìn xe sưu tập chơi để nhớ thuở ngày xưa còn nghèo khó (mà có khi là giàu) thì bây giờ ai đi xe đạp người ta nghĩ rằng người đó là dân nghèo, chứ không phải có tinh thần bảo vệ môi trường như các nước châu Âu. Amsterdam một trong những thành phố ở châu Âu có đến 40% dân chúng đi xe đạp, phần còn lại sử dụng giao thông công cộng, xe hơi là chuyện hiếm thấy trên đường phố.
Như trên đã nói, thời sau 1975 là thời huy hoàng của xe đạp. Các cơ xưởng mọc ra như nấm sản xuất xe đạp. Chợ Tân Thành ở Q.5 chuyên bán phụ tùng xe đạp xe gắn máy sản xuất bên hông Chợ Lớn. Có khi dây sên đục ra lộn lại, đánh bóng như mới, gắn vô xe chạy một hai năm là bỏ. Vào thời gian này, ai có chiếc “Phượng Hoàng” là oách lắm. Phải công nhận một điều, hàng hóa của Trung Quốc sản xuất chê gì thì chê, chứ xe đạp Phượng Hoàng chắc chắn và bền lắm.
Hình ảnh giao thông Sài Gòn giờ đã khác xưa, chỉ một số ít người lao động nghèo còn sử dụng xe đạp. Tuy vậy, chiếc xe đạp luôn giàu hình ảnh trong trí tưởng tượng của những nhà văn, nhà thơ, nhạc sĩ. Giới văn nghệ sĩ có thích đi xe đạp không lại là một chuyện khác hay chỉ nhìn em “chiều chiều em đạp xe, thả dốc dài bến Ðá” (Tình ca Vũng Tàu – Hoàng Vân). Hoặc giới học sinh sinh viên ai mà không biết bài thơ “Những chiếc giỏ xe chở đầy hoa phượng, em chở mùa hè của tôi đi đâu” (Chút tình đầu – Ðỗ Trung Quân) được nhạc sĩ Vũ Hoàng phổ nhạc “Phượng hồng” vang danh một thời.
TN