Năm 2007 nhà xuất bản Văn Nghệ & Nhã Nam trong nước tái bản 4 cuốn sách của Dương Nghiễm Mậu gồm Đôi mắt trên trời, Cũng đành, Nhan sắc, Tiếng sáo người em út. Lập tức một số cây bút đứng đầu là Vũ Hạnh nổi lên đánh phá. Riêng nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên nhìn thấy ở Dương Nghiễm Mậu một cây bút xuất sắc thấm đầy chất hiện sinh, đi sâu vào thân phận con người, phơi bày những cảnh ngộ làm người trong một thế giới nhiều bất trắc, phi lý.
Từ đó hai người trở thành bạn của nhau và khi được tin Dương Nghiễm Mậu qua đời, Phạm Xuân Nguyên đã viết lời tưởng niệm đồng thời cho đăng lại bài viết về tác phẩm của ông Nghiễm.
Sau đây, chúng tôi xin giới thiệu hai bài viết của Phạm Xuân Nguyên.
NGUYỄN & BẠN HỮU
Tưởng nhớ nhà văn Dương Nghiễm Mậu
Bất ngờ và đau đớn khi được tin anh mất – anh Phí Ích Nghiễm, một người con của xứ Hà Ðông quê lụa sống ở Sài Gòn từ năm 18 tuổi, lấy tên mình ghép với hai chữ đầu tên quê nội ngoại thành bút danh nhà văn Dương Nghiễm Mậu.
Nhớ anh, lần gặp đầu ở nhà riêng tại Sài Gòn sau vụ bốn tập truyện ngắn của anh được công ty Phương Nam và Nxb Văn Nghệ in lại bị “đánh”, tôi có bài viết trên báo Thể Thao & Văn Hóa về bốn tập này cũng bị “đánh”, câu đầu tiên anh hỏi: ông có bị sao không, tôi đọc báo Nhân Dân phê bài ông viết về tôi mà tôi lo cho ông.
Nhớ anh, những lần anh ra Hà Nội đều gọi cho tôi, hai anh em ngồi vỉa hè uống cốc cà phê hay chè chén, nói chuyện lung tung. Nhớ ngày 16 tháng 9/2008, tôi đã chở anh đến viếng mộ nhà văn Vũ Trọng Phụng gặp gỡ anh Nghiêm Xuân Sơn, người con rể của tác giả “Số đỏ” đồng tuế với anh. Buổi tối ấy tôi đã đưa anh đến gặp gỡ các bạn văn chương nghệ thuật tại nhà của vợ chồng Peter Zinoman – Nguyệt Cầm (có nhà văn Nguyên Ngọc, Lê Minh Khuê, đạo diễn Trần Quốc Trọng, vợ chồng Jason Picard – Thanh Lưu).
Nhớ anh, khi gặp nhau ở Sài Gòn uống bia, hỏi anh câu chuyện văn chương quanh nhóm “Sáng tạo” của Mai Thảo, rồi sau này đọc một bài viết kỹ càng của anh mới hiểu hơn đời sống văn học Sài Gòn thời đã qua.
Nhớ anh, nét bút đề tặng sách còn như mới hôm qua.
Nhớ anh, với mối quan hệ đặc biệt thân tình với Jason Picard, một nghiên cứu sinh người Mỹ về lịch sử hiện đại Việt Nam nay đã thành tiến sĩ. Anh và tôi đã cùng lo cùng mừng cho Jason, và chàng “Sơn Mỹ” rể Việt Nam này cùng với vợ đã rất yêu quý trân trọng anh. Anh mất đi, Jason và Thanh Lưu sẽ rất đau buồn và hụt hẫng.
Nhớ anh, nhớ nhiều, anh Nghiễm ạ. Cầu chúc cho anh ở phía trời kia vẫn ngó về phía trời này để vẫn sẻ chia những hệ lụy trầm luân của kiếp người và kiếp cầm bút như anh đã từng trăn trở lâu nay trên các trang viết của mình.
PXN – 3 tháng 8. 2016
Đọc văn Dương Nghiễm Mậu (trích)
….Ðọc ông không thể đọc theo kiểu ngoại quan mà phải bằng con mắt nội quan.
Ðọc văn Dương Nghiễm Mậu là đọc những trăn trở, hoài nghi, lo âu, dằn vặt trước những hoàn cảnh có thể biến con người thành chuột, hạ cấp nhân tính thành thú tính (“Những chuột”), trước sự bạo hành của cái ác có thể khiến con người dửng dưng với nỗi đau của đồng loại (“Lấy máu”). Tính biểu tượng của truyện “Những chuột” buộc người đọc từ hoảng sợ đến thức tỉnh.
Ðọc văn Dương Nghiễm Mậu là đọc những day dứt lựa chọn của người trí thức, người sĩ phu trước một hiện tại lịch sử: xuất xử hay hành tàng, hành động hay không hành động, hành động vì cái gì, hành động theo hướng nào. Cả tập Nhan sắc gần như có thể nói là được viết cho đường hướng tư tưởng này, bằng những truyện dã sử và giả sử. Từ Hải, Kinh Kha, Hồ Quý Ly, Lê Quý Ðôn, Nguyễn Huệ, Phạm Thái khi trở thành nhân vật của Dương Nghiễm Mậu đã được nhà văn đặt vào những tình thế lựa chọn, và họ đã phải lựa chọn theo cách của con người hiện đại muốn ở họ. Họ phải lựa chọn để không ngừng đi tìm ý nghĩa của cuộc sống. “Phải sống. Sống không phải là nương theo những điều đã được định sẵn. Sống là tìm kiếm, lựa chọn, đương đầu…”, do đó, mỗi người phải tự chịu trách nhiệm về những quyết định của mình.
Ðọc văn Dương Nghiễm Mậu là đọc những tình cảm bình thường, giản dị, mà chân thành, xúc động, đưa đến những đồng cảm, sẻ chia giữa những con người cùng ở trong một tình thế sống (“Lời chúc cho kẻ phản bội”). Văn đó không hề hạ thấp con người, ngược lại, nó buộc mỗi người phải bận tâm với chính mình trong tư cách con người.
Truyện Dương Nghiễm Mậu như nhẹ nhàng nhưng thực ra rất trĩu nặng những suy tư, triết lý về nhân sinh, cuộc đời mà người đọc phải tự mình chiêm nghiệm hiểu ra. Như câu chuyện của người em nói về cái chết của người cha với người anh đi xa trở lại nhà trong truyện “Tiếng sáo người em út”. Tiễn cha rời cõi sống nhưng người em thổi sáo vui vì cả cuộc đời người cha sống không làm điều gì quấy, không có gì ân hận, khi nhắm mắt được nhẹ lòng. An nhiên tự tại, phải chăng đó là cái cách sống dễ nhất mà cũng khó nhất, cho nên trong câu chuyện của hai anh em sự đi ra khỏi nhà hay về ở lại thành ra một chủ đề ẩn ngầm của truyện. Ði để rồi được cái gì, và có thanh thản được không? Và như thế là một câu chuyện tưởng như rất đỗi bình thường, nhỏ nhặt về một cái chết dưới ngòi bút Dương Nghiễm Mậu đã bật lên thành một vấn đề lớn của cái sống: sự lựa chọn. Xin hãy hiểu sự lựa chọn đây theo ý nghĩa của triết học hiện sinh mà chắc nhà văn có chịu ảnh hưởng và hẳn là có tâm đắc. Ðơn giản và trong trẻo như người em út trong truyện này thực chất là những thắc mắc trước các vấn đề không hề đơn giản của thân phận con người. Người em chỉ đùa người anh là sẽ đi khỏi nhà sau khi cha chết vì không còn gì níu kéo lại nữa. Nhưng cuối truyện người em đã vẫn ở lại. Còn người anh suốt truyện luôn nói đã trở về, không đi nữa, nhưng kết truyện người đọc cảm giác là anh lại đi. Ðó là hai sự lựa chọn, vừa hiện thực vừa hiện sinh. Tiêu biểu cho lối truyện này của Dương Nghiễm Mậu là truyện “Niềm đau nhức của khoảng trống”, một truyện như được viết ra theo luận đề triết học hiện sinh về lựa chọn và tự do. Một người có cái bướu trên cổ thấy thừa ra vô ích nên tự cắt đi, nhưng khi cắt đi anh thành một sự không thực, nhưng đấy là hành động lựa chọn của anh. Ở chỗ cái bướu bị cắt chỉ còn lại khoảng trống và niềm đau nhức của khoảng trống cho anh được quyền “từ khước đám đông, thức giác niềm đối kháng với một bộ mặt vô hình nhìn xuống đời sống”.
Văn Dương Nghiễm Mậu được viết theo kiểu tẩy xóa không gian, thời gian, đến cả tên tuổi, lý lịch nhân vật, câu chuyện trong truyện của ông có thể ở đây hay ở kia, thời xưa hay thời nay, nhưng nó là hiện sinh, là tình thế lựa chọn, là câu hỏi đi tìm câu trả lời, là quá trình “nội soi” như một nhà nghiên cứu đã phân tích. Ðược viết ra cách nay xa thì non nửa thế kỷ, gần thì cũng ba chục năm, những truyện ngắn của Dương Nghiễm Mậu vẫn tươi mới về giọng điệu, vẫn sắc bén trong câu chữ, lời văn, vẫn thâm trầm ý tưởng, để khiến đọc vào người đọc phải đối diện với chính mình, phải bị lột trần trong tâm tưởng, từ đó có một khoái cảm tự phân tích, tự nhận thức để thấy ra thân phận và kiếp sống mình. Nếu tính tuổi tác nhà văn khi viết những truyện này (ông sinh 1936) thì mới thấy nhà văn này đã nghiệm sinh từ rất sớm, và nghiệm sinh rất sâu…
PXN – Hà Nội 12/4/2007