Chỉ trong hai tháng, ba phụ nữ Nhật đã chiếm được những vị trí cao, như thể họ chọc thủng được cái trần để chứng tỏ vị thế mới của phụ nữ trong nước Nhật hiện đại. Thế nhưng chỉ trong hai ngày hạ tuần tháng 7-2017, hai trong số đó đã từ chức (Renho Murata, chủ tịch đảng đối lập Dân chủ; và Tomomi Inada, bộ trưởng quốc phòng). Việc từ chức của họ không dính dáng đến giới tính và “cân bằng giới tính” nhưng nó cũng cho thấy phụ nữ Nhật vẫn vất vả trong việc khẳng định bản thân trong một xã hội tồn tại tư duy lâu đời “trọng nam khinh nữ”.
“Dương thịnh, âm suy”
Hơn 20 năm kể từ 1985 sau khi Quốc hội Nhật thông qua đạo luật bình đẳng nam nữ nơi công sở và một số tạp chí nam giới từng thực hiện phóng sự nghiêm túc về hiện tượng quý ông lần đầu tiên nếm mùi cọ rửa nhà vệ sinh, tình hình dường như tiếp tục giậm chân tại chỗ. Từ khi Shinzo Abe ngồi ghế thủ tướng năm 2012 đến nay, tỷ lệ phụ nữ trong Quốc hội vẫn thấp, với 13%. “Chính phủ nên có nhiều nữ bộ trưởng và nữ viên chức để tương ứng với tiêu chuẩn thế giới” – phát biểu của Izuru Makihara, giáo sư chính trị học Ðại học Tokyo (New York Times 29-7-2017). Giới phân tích cho rằng, cách duy nhất để cải thiện cho vai trò nữ giới trong chính trường là phải tháo gỡ những rào cản trong môi trường lao động trước đã.
Yuka Tanimoto biết rót trà và cô phát thanh viên 33 tuổi này tất nhiên làm được nhiều việc khác. Tuy nhiên, ban giám đốc công ty – toàn nam giới – gần như không hề quan tâm gì khác hơn là kỹ năng rót trà của Tanimoto. Tại công ty Yamaichi Securities, nơi Tanimoto làm việc năm 1997 với nghề phát thanh, cô thường bị khiển trách khi mạo muội bày tỏ ý kiến về nội dung bản tin hoặc bị mắng khi cả gan mặc váy ngắn. Công ty chỉ thích sử dụng nữ nhân viên xinh như búp bê và đặc biệt không bao giờ hó hé tham vọng trèo cao – Tanimoto kể. Người ta chỉ muốn các nữ nhân viên như Tanimoto im lặng thực hiện công việc văn phòng quen thuộc và đơn giản chẳng hạn chụp bản sao giấy tờ, hơn là tham gia ý kiến này nọ liên quan số phận công ty. Năm 2000, Tanimoto chuyển sang hãng điện tử Matsushita và tình hình vẫn tương tự. Chỉ 2% phụ nữ mà Tanimoto làm việc chung là được cất nhắc quyền lực trong khi phần còn lại là nhân viên văn phòng quanh năm lẩn quẩn với ấm trà, máy photo hoặc làm phục vụ tại các buổi chiêu đãi công ty.
Sau khi lấy bằng thạc sĩ tại Mỹ năm 2004, Tanimoto không thể hình dung nổi viễn cảnh làm việc cho công ty Nhật và vậy là vào tháng 3-2005, cô làm cho hãng tin CNBC với nghề phóng viên thị trường. Yuka Tanimoto là điển hình của tình trạng phụ nữ bị đánh giá thấp tại Nhật. Chuyện này không mới. Văn hóa Phù Tang là văn hóa của thói quen và tư duy trọng nam khinh nữ. Thập niên 1980, khi kinh tế bùng nổ, phụ nữ Nhật trở thành lực lượng nhân công đáng kể. Khi kinh tế khủng hoảng, phụ nữ Nhật là đối tượng đầu tiên bị sa thải. Dù hiện có nhiều phụ nữ đi làm hơn so với cách đây một thập niên, phụ nữ Nhật vẫn là thành phần thứ yếu được thuê làm việc toàn thời gian.
Tháng 5-2005, khảo sát khoảng cách giới tính do Diễn đàn kinh tế thế giới thực hiện cho biết xét về cơ hội kinh tế, phụ nữ Nhật đứng hạng 52; và xét về quyền lực chính trị, họ xếp hạng 54 (trong 58 quốc gia phát triển và đang phát triển mạnh). Tình hình đến nay vẫn không sáng sủa hơn. Báo cáo chênh lệch giới tính toàn cầu 2016 của Diễn đàn kinh tế thế giới đã xếp Nhật hạng 111 trong 144 quốc gia, tụt từ hạng 101 so với năm trước! Theo Japan Times (28-7-2017), tổ chức nghiên cứu tín dụng Teikoku Databank cho biết, phụ nữ chỉ chiếm 6.6% vị trí quản lý trong số 10,285 công ty được khảo sát vào tháng 7-2016.
Vấn đề còn kéo theo bi kịch gay cấn và nghiêm trọng hơn cho tương lai xứ Mặt trời mọc. Do quan niệm xã hội phổ biến rằng phụ nữ phải từ bỏ công việc và dành thời gian chăm sóc gia đình sau khi sinh nên hệ quả là các cô gái Nhật bây giờ không vội lấy chồng. Một phần tư phụ nữ Nhật ở tuổi 30 hiện tiếp tục hưởng thụ cảm giác tự do, tăng 14% so với cách đây một thập niên. Do đó, tỉ lệ sinh tại Nhật đã giảm ở mức kỷ lục (một trong những tỉ lệ thấp nhất thế giới).
Trong khi đó, đàn bà xứ Thái dương thần nữ tiếp tục bị “ruồng rẫy”. Con đường đi lên địa vị đối với phụ nữ Nhật vẫn đầy chông gai. Tomoyo Nonaka – người được bổ nhiệm chủ tịch Sanyo vào tháng 6-2005 – cho biết bà từng nỗ lực chứng minh năng lực cá nhân thời còn là phóng viên ảnh nhưng vẫn không thể thăng tiến chỉ bởi mình là phụ nữ! Tomoyo Nonaka chỉ ngồi ghế này được hai năm! Yukari Yamashita-Yui – người giúp phát triển mạng vệ tinh cho Cơ quan thám hiểm không gian Nhật – cũng cho biết “số” mình may mắn, bởi phân nửa bạn thời đại học của bà đều bỏ nghề thiên văn.
Các ông nói gì?
Cần nói thêm, chỉ 11.6% nhà nghiên cứu Nhật là nữ giới (so với 1/3 tại Mỹ). Giới hoạch định chính sách tất nhiên không thể không có trách nhiệm. Năm 2004, một tiểu ban thuộc đảng Dân chủ Tự do (LDP) đề nghị hiệu chỉnh Ðiều 24 trong Hiến pháp (nội dung về bình quyền) bởi nó ủng hộ “chủ nghĩa vị kỷ tại Nhật thời hậu chiến, đưa đến sự sụp đổ giá trị gia đình và cộng đồng”. Cựu Thủ tướng Yoshiro Mori thậm chí nói rằng phụ nữ không con không nên được hưởng chế độ lương hưu.
“Chuyện đàn bà” trong chính trường Nhật thật ra khá rách việc. Ngay trong hàng ngũ LDP, người ta vẫn chưa thống nhất như thế nào là bình đẳng nam nữ hoặc thế nào mới là thể hiện sự tôn trọng quý bà. Cá nhân Shinzo Abe, hồi còn làm tổng thư ký LDP, cũng chỉ trích một báo cáo sơ khởi của chính phủ về phương cách thực hiện chính sách bình đẳng. “Bất kỳ ý tưởng tự do bình đẳng nào mà phớt lờ giá trị hôn nhân và gia đình thì cũng chỉ dẫn đến sự sụp đổ văn hóa” – Shinzo Abe phát biểu tại một hội nghị LDP.
Minoru Nakamura – nghị sĩ nổi tiếng đại diện khu vực Funabashi (ngoại ô Tokyo) – thậm chí nặng nề hơn: “Mấy bà đáng thương bày tỏ bất mãn do bị các ông thờ ơ trong xã hội cho thấy họ thật buồn cười làm sao. Mà cũng lạ, mấy bà này, so với các cụ ngày xưa, trông cũng xấu hơn”! Ngoài cái sự “xấu hơn” như nhận xét Minoru Nakamura, phụ nữ Nhật cũng… làm việc nhà nhiều hơn! Khảo sát của Cơ quan truyền thông Nhật cho biết phụ nữ Nhật bỏ ra trung bình 3 giờ 49 phút cho việc nhà; trong khi thời gian làm công tác gia đình để thể hiện vai trò trụ cột của các ông chỉ 32 phút. Phụ nữ Nhật bị xem thường – thế là đã rõ. Nhưng nghĩ rằng phụ nữ Nhật cam chịu là sai. Họ liên tục kêu gọi bình quyền và thậm chí chửi khéo ra trò!
Các bà hành động!
Năm 2004, Junko Sakai ấn hành tuyển tập mang tựa Tiếng tru của bầy chó dại (bán được hơn 340,000 bản) với nội dung chửi xa mắng gần các ông xem thường phụ nữ. Ngoài ra, còn có nhiều tạp chí phụ nữ cổ súy phong trào nữ giới độc lập. Trong thực tế, hiện có 65,000 công ty Nhật được sở hữu bởi phụ nữ trong đó có một số công ty lớn, chẳng hạn Peach John của Mika Noguchi (chuyên hàng lót). Trong không ít trường hợp, các bà thật ra có khả năng nhiều hơn “bản năng” pha trà.
Izumi Kobayashi – từng mất bốn năm pha trà cho quý ông đồng nghiệp tại Mitsubishi – đã liên tục gặt hái thành công, với chức chủ tịch Merrill Lynch Japan Securities rồi sau đó loạt vị trí cao ở nhiều công ty khác. Hiện bà là giám đốc ngoại vụ của Tập đoàn tài chính Mizuho (từ tháng 6-2017), giám đốc ngoại vụ Tập đoàn Mitsui (từ tháng 6-2014); thành viên ban cố vấn quốc tế của Allianz SE, thành viên ban giám đốc điều hành Tập đoàn phát thanh Nhật Bản… Fumiko Hayashi là một trường hợp nữa. Bà từng được bầu làm sếp dây chuyền Daiei sau khi ngồi ghế giám đốc chi nhánh Volkswagen tại Nhật; chưa kể chủ tịch BMW Tokyo, chủ tịch Tokyo Nissan Auto Sales. Năm 2006, Fumiko Hayashi được tạp chí Forbes chọn là phụ nữ quyền lực thứ 39 tính toàn cầu (vị trí cao nhất mà một phụ nữ Nhật từng đạt được). Từ năm 2009 đến nay, bà là thị trưởng Yokohama.
Nhân vật không thể không kể là Yuriko Koike. Từng là dân biểu từ 1993-2016 và có lúc làm bộ trưởng quốc phòng (từ chức vào tháng 8-2007 sau vỏn vẹn 54 ngày), Yuriko Koike đã thắng cử ghế thống đốc Tokyo vào tháng 7-2016, trở thành phụ nữ đầu tiên giữ chức vụ này. Một cách khách quan, tình hình dường như không đến mức bi thảm, so với thời thập niên 1980, khi Keiko Honda còn là sinh viên đại học. Keiko Honda hiện là phó chủ tịch điều hành kiêm CEO của Cơ quan đảm bảo đầu tư đa phương (thuộc World Bank). Sau khi Yuriko Koike trở thành thống đốc Tokyo, tỷ lệ nữ trong Hội đồng lập pháp thành phố Tokyo đã tăng 28.3% từ 19.7%. Xét về bộ máy công quyền thành phố Tokyo, hiện giới nữ chiếm khoảng 40% trong đó 20% giữ vị trí điều hành. Tất cả dường như mây mù đang bắt đầu được vén lên, cho sự xuất hiện của những “thần nữ” thế hệ mới của xứ Thái Dương.
mk