Bộ phim Chiến Tranh Việt Nam vừa được công chiếu đã ít nhiều mang lại sự chú ý từ giới truyền thông và công luận, khi nó lý giải và nhìn nhận về cuộc chiến Việt Nam dựa theo những tài liệu và câu chuyện mà những nhà làm phim đã thu thập và trình bày theo cách riêng biệt và đầy công phu của mình. Khác hơn những con số và sự kiện, bộ phim hay vấn đề lịch sử nói chung được đón nhận ra sao tùy thuộc vào nhận thức, cách hiểu và nền tảng của mỗi cá nhân. Nhân câu chuyện về bộ phim tài liệu này, chuyên mục xin mời các bạn cùng chúng tôi tìm hiểu những mục tiêu và cách thức để mang sử học đến với trẻ em ra sao, có ích lợi gì? Để từ đó tạo cho các em sự yêu thích cùng một kỹ năng xã hội quý giá, khi hình thành một khả năng phân tích, đánh giá và thông hiểu những vấn đề lịch sử và xã hội một khi trưởng thành.
Ngoại trừ một số học sinh đặc biệt yêu thích sử học vì một lý do gia đình hay đam mê cá nhân nào đó, môn học với những cuốn sách dày vài trăm trang với vô số dữ liệu, sự kiện, ngày tháng, số liệu… cần nhớ đã trở thành môn học kém phần hứng thú với các học sinh, không chỉ riêng với các học sinh Mỹ vốn không quen việc phải học từ chương, thuộc lòng, mà cả tại Việt Nam cùng không ít các quốc gia khác. Chuyên theo dõi và đánh giá khả năng các học sinh trong những môn học được giảng dạy tại trường học, tổ chức NAEP của Bộ Giáo Dục trong một phúc trình đôi năm trước cho biết chỉ khoảng 18% học sinh lớp Tám được coi là đã nắm được lịch sử Mỹ chúng từng học qua. Không được xem là một môn học chính, không nằm trong các cuộc sát hạch quan trọng để vào đại học, những tỉ lệ thấp kém như trên xem ra chưa phải là mối bận tâm lớn từ các nhà giáo dục cho đến phụ huynh học sinh, ngoại trừ những nhà sử học. Bởi họ cho rằng, sử học đóng một vai trò quan trọng trong việc mang lại cho các em một khả năng nhận thức và đánh giá các vấn đề xã hội đương thời một cách hữu hiệu, độc lập và công tâm hơn khi liên tưởng, so sánh với những câu chuyện trong lịch sử. Ðó là nền tảng để có sự thông hiểu và góp phần phát triển xã hội.
Lịch sử không phải là một môn học riêng biệt với các học sinh Hoa Kỳ, nó là một phần trong môn học khoa học xã hội, bao gồm lịch sử, địa lý, công dân giáo dục, hệ thống công quyền, kinh tế, chính trị, tôn giáo…, thay đổi theo các bậc học khác nhau. Từ lớp một, các học sinh đã học dăm câu chuyện lịch sử căn bản lồng trong những chú gà Tây mùa lễ Tạ Ơn, lá cờ Hiệp Chủng Quốc… được kể bằng ngôn ngữ dành cho trẻ thơ. Theo thời gian, là chương trình lịch sử Hoa Kỳ, lịch sử thế giới với các cuộc chiến tranh, các phong trào, xu hướng xã hội cùng các nhân vật lịch sử liên quan. Nên nếu xem những môn học căn bản là nền tảng cho các chương trình học và công việc chuyên môn sau này, thì sử học góp thêm phần tạo dựng một thế hệ công dân yêu nước và có tinh thần công dân tích cực, giúp cho các em phát triển một khả năng nhận thức, phân tích, lý luận và cách giải quyết vấn đề trong các vấn đề xã hội và giao tiếp với con người.
Sử học thực chất là môn học về con người, về một tiến trình phát triển của nhân loại. Cho dù có những khác biệt về địa lý hay ở các giai đoạn thời gian khác nhau, con người vẫn có chung những đặc tính căn bản với dăm khác biệt đến từ văn hóa và môi trường sống của mình tạo nên. Nó dạy cho các em nhìn thấy sự biến chuyển của xã hội theo thời gian, hiểu được sự việc đã xảy ra như thế nào, tại sao và những ai đã dự phần, những ai đã bị bỏ quên. Nó giúp cho các em biết về những nhân vật lịch sử, yêu thích những người đã có công với quốc gia, với nhân loại trong quá khứ, từ đó ảnh hưởng và hình thành tính cách của mình theo những nhân vật mang lại niềm hứng khởi cho các em. Lịch sử giúp các em nhận diện được chân dung của chính mình, của một cộng đồng và của cả dân tộc. Các em được học về những bước thăng tiến lẫn các sai lầm mà con người đã mắc phải và trả giá trong quá khứ, trong lịch sử để định hình một cái nhìn, cách giải quyết vấn đề cho hiện tại và tương lai, ở nhiều lãnh vực khác nhau. Bởi lịch sử không giới hạn trong chiến tranh, những phong trào, xu hướng, mà còn là khoa học, kỹ thuật, vũ trụ, y tế, canh nông… Không phải vô số các kỹ thuật tân tiến ngày nay thực chất đã xuất phát, rồi tiến hóa từ những ý tưởng của người xưa, những điều thô sơ đã có từ thời cổ đại? Hay nói cách khác, thế giới hôm nay là một sự tiếp diễn, kéo dài từ những con người và sự việc hôm qua. Không biết những câu chuyện hôm qua, sẽ khó lòng cho các em hay bất cứ ai hiểu tường tận những điều đang xảy ra hôm nay.
Như tên gọi, theo tiếng Hy Lạp (historia), lịch sử mang ý nghĩa là một sự tìm hiểu và thu nhận kiến thức từ những khảo cứu. Nhưng sự nghiên cứu này có sự riêng biệt của nó khi với số liệu, dữ liệu, sự kiện…, lịch sử không phải là một khoa học chính xác như toán học, mà nó được nhìn ở nhiều góc cạnh và cấp độ khác nhau, phụ thuộc vào sự diễn giải và quan điểm có thể gây tranh cãi của những nhà sử học, cho dù sử học hiện đại đã có những bước khá dài trong nỗ lực nhìn lại quá khứ một cách trung thực và công tâm hơn. Trên thực tế thì lịch sử viết về Ðệ Nhị Thế Chiến sẽ có những sự khác biệt khi nó được viết ra từ những quốc gia can dự như Mỹ, Nga, Pháp, Ðức, Do Thái, Nhật Bản. Hay cuộc chiến Việt Nam đã kết thúc gần nửa thế kỷ qua vẫn còn là câu chuyện tranh cãi từ nhiều phía. Và câu chuyện thời cuộc về những tượng đài, tên tuổi của các danh tướng trong cuộc nội chiến Hoa Kỳ đang có nguy cơ gây xung đột, bất hòa cho nước Mỹ ra sao, khi người ta nhìn lại lịch sử một cách khác biệt như hiện nay . Chính vì những điều này, học sử rồi đọc sử như thế nào để giúp cho các em một khả năng thu thập, phân tích và so sánh những sự kiện lịch sử dựa theo những tài liệu khả tín khác nhau, để rồi có những nhìn nhận một các độc lập, không thiên kiến và bị ảnh hưởng do các diễn giải đầy mâu thuẫn từ những người khác là điều cần thiết. Và xa hơn là một khả năng lý luận, phản bác bằng những lập luận riêng biệt của mình, dựa trên sự thật và xu hướng tích cực, nhân bản. Ðó sẽ là một kỹ năng quý giá trong đời sống và nghề nghiệp tương lai cho các em. Ðể có được những điều này, chẳng có cách nào hơn là tạo sự hứng thú cho các em, trao đổi các vấn đề lịch sử dựa trên các sự kiện đương thời và ý nghĩa cùng bản chất sự việc. Dừng chân tại những di tích lịch sử, những bảo tàng viện, trong những chuyến du ngoạn đó đây sẽ là cơ hội cho các em ôn lại bài học ở trường, hình thành thói quen trân trọng lịch sử.
Những năm gần đây, vấn đề thường thu hút sự tranh cãi và mối quan tâm có tầm mức quốc gia khi nhắc đến học trình và khả năng của các học sinh Mỹ, người ta chỉ nhắm đến môn toán và khoa học, khi thứ hạng của học sinh Mỹ có phần thua sút so với các quốc gia trên thế giới trong các cuộc thi tài. Thực sự ra sao còn là điều xem lại vì nước Mỹ vẫn tiếp tục là quốc gia hùng mạnh và đi đầu thế giới trong những phát kiến và khoa học kỹ thuật tân tiến. Nhưng việc xem nhẹ những giá trị và bài học lịch sử cùng hệ lụy của chúng, cho dù với bất cứ quốc gia nào trên thế giới, thì những thế hệ đương thời chắc chắn sẽ có nhiều rủi ro lặp lại những vết chân lịch sử và quá khứ bi thương của nhân loại. Há chẳng phải chúng ta không muốn những tranh chấp về sắc tộc, tôn giáo, quốc gia… cùng các nguy cơ chiến tranh lại sẽ xảy ra ngày càng nhiều hơn?
ĐYT