Trái với bộ phim tài liệu Vietnam War gây nhiều bàn luận của Ken Burns, phòng trưng bày Leaving Vietnam đã cho thấy hình ảnh lịch sử tan thương trong hành trình tị nạn và những bước ngoặc trong cuộc đời người Việt Nam trên đất khách.
Orange County Regional History Center tọa lạc giữa lòng thành phố Orlando, ngay góc đường Magnolia và Central. Tôi đến viện bảo tàng vào một buổi chiều Chủ Nhật nắng trong veo. Hoà mình trong không gian kiến trúc tân cổ điển, tôi chưa bao giờ thấy Downtown bình yên và thanh tịnh đến vậy. Do có nhiều cuộc trưng bày diễn ra cùng một thời điểm, Leaving Vietnam được sắp xếp tại Linda W. Chapin Gallery ở tầng thứ 4. Cô hướng dẫn viên niềm nở giải thích, đây là vị trí tốt nhất để trưng bày vì quan khách thường thăm viếng từ tầng cao nhất xuống. Bên trong toà History Center rất sang trọng và có thang máy cho người lớn tuổi.
Hành trình bắt đầu bằng bối cảnh lịch sử của chiến tranh Việt Nam từ năm 1964 đến năm 1974, khi mâu thuẫn chính trị để lại những mãnh đời vụn vỡ. Cựu chiến binh khi trở về quê hương không được sự đón chào nồng nhiệt. Bản thân người Việt Nam tị nạn cũng phải đối mặt với sự kỳ thị, nghi ngờ trên quốc gia mới của mình. May mắn thay, mảnh đất mầu mỡ đầy nắng ấm Florida đã mở rộng vòng tay chào đón những người con dân nước Nam. “Little Vietnam” ngày nay tại góc đường Mills và Colonial chính là nơi an cư lập nghiệp của người Việt nhiều thập kỷ trước.
Gian phòng đầu tiên cho thấy bức tranh thời chiến, nhiều khía cạnh khác nhau qua người lính Mỹ kể chuyện trên sóng phát thanh của Thái lan trong những năm 70, trong những ngày Lễ Tạ ơn xa quê hương, và những người Mỹ gốc Phi anh hùng. Ngoài những câu chuyện được chia sẻ bởi cựu chiến binh, phòng trưng bày còn có những vật thể sưu tầm từ cuộc chiến chẳng hạn chiếc áo lính Không quân, lựu đạn Việt Cộng hình lon nước ngọt Shasta, máy ảnh Minolta SRT 101, v..v.
Bước sang trang thứ hai của lịch sử là hành trình của người tị nạn Việt Nam. Những câu chuyện vượt biên bi thảm và hiểm nguy trên sóng biển được tường thuật lại bởi chính những người liều mình vì tự do. Như những người tị nạn và dân nhập cư trên nước Mỹ, người Việt đã chịu không ít khó khăn để đạt được sự chấp nhận của cộng đồng tại đây. Họ cho rằng người Việt Nam là hình ảnh nhắc đến cuộc chiến tranh mà nước Mỹ lẽ ra không bao giờ nên tham dự. Người Việt đặt chân đến Hoa Kỳ đang khi tỷ lệ thất nghiệp tăng cao. Sách vở và nhiều bài báo đã ghi lại những cuộc đấu tranh bênh vực quyền lợi cho người tị nạn vào cuối những năm 1970. Bên cạnh những khổ cực, người Việt cũng không quên những tấm lòng hảo tâm của những nhà thiện nguyện, người bảo trợ, và những hội đồng tôn giáo… đã giúp họ trong những bước đầu chập chững nơi xứ người.
Trang cuối khép lại hành trình di cư của người dân Việt là một bức tranh rực rỡ của thành phố Orlando phồn thịnh. Cuộc cách mạng kỹ nghệ làm đẹp đã thay đổi thị trường nails nước Mỹ được khởi đầu bằng 20 người Việt Nam. Qua một chuyến thăm trại tị nạn, nữ tài tử Tippi Hedren (nổi tiếng trong bộ phim the Birds của Alfred Hitchcock) tìm cách tạo công ăn việc làm cho người Việt. Thế là bà và chuyên gia cố vấn thời trang đã dạy cho 20 người tị nạn chăm sóc bàn tay. Sau đó, bà Hedren đã sắp xếp một trường thẩm mỹ tại địa phương để đào tạo cho nhiều phụ nữ khác. Chính nhờ người Việt Nam mà nghề chăm sóc móng (tay và chân) bắt đầu khởi sắc và mở rộng thị trường cho tầng lớp trung lưu.
Downtown Orlando trở nên khu thương mại sầm uất từ khi các văn phòng luật sư, phòng mạch, tiệm may, chợ, nữ trang, tiệm sửa xe cùng các nhà hàng Việt Nam thay nhau mọc lên. Phòng trưng bày cũng có chiếc tivi để trình chiếu buổi phỏng vấn ông David Phan, chủ Chợ Tiến Hưng cùng ba thế hệ gia đình làm việc tại một trong những khu chợ lâu đời nhất của cộng đồng người Việt tỵ nạn. Bên cạnh đó là những hoạt động tôn giáo, văn hoá; như Hội Sinh Viên Người Mỹ Gốc Việt tại UCF, cuộc thi Hoa Hậu Việt Nam Florida, trình bày phong tục cưới hỏi, nhạc cụ dân tộc, và mô hình thu nhỏ của Đài Tuởng Niệm Chiến Tranh Việt Nam của Orlando.
Nhìn lại chặng đường đầy gian nan của người tị nạn Việt Nam mới thấy cảm thương cho những gia đình tan nát vì chiến tranh, mới thấy giá trị của lòng quảng đại. Cảm ơn Orange County Regional History Center đã cho tôi một chuyến đi ngược về dòng lịch sử bi thảm của những người đi tìm tự do trong một hành trình đầy phong ba bão táp để rồi được nước Mỹ cưu mang và họ đã phấn đấu để đóng góp vào quê hương thứ hai như một sự đền ơn và vươn lên. Sự hội nhập và phát triển của người tị nạn Việt Nam làm thêm sự phong phú cho một quốc gia đa chủng tộc.
Quỳnh Như