Vua David đặt hoàng thành tại Jerusalem trong thế kỷ X trước Công Nguyên, trải qua nhiều thời đại, hoàng thành bị phá hủy rồi xây cất lại. Đến triều vua Herod (thế kỷ I), hoàng thành được mở rộng và nền móng được giữ lại cho đến ngày nay. Sau những trận chiếm đẫm máu, Jerusalem bị san thành bình địa và bỏ phế cho đến khi vua Suleiman the Magnificent, vị sultan lừng lẫy nhất của triều đại Ottoman, xây cất lại vào năm 1538. Bao quanh thành phố là một tường thành cao cỡ 12 thước với những khúc tường thành được xây cất trên nền đá cũ của tường thành cổ xưa. Tương truyền rằng vua Suleiman nằm mộng thấy thần linh bảo rằng phải xây thành Jerusalem, nếu không sẽ bị cọp nuốt. Nhà vua bèn gửi kiến trúc sư và kỹ sư sang thuộc địa xây thành quách trên gạch đá vụn (thành Jerusalem thủa ấy bị hư hại khá nhiều sau các trận đánh của quân Thập Tự trong thế kỷ XIII). Phố Cổ nằm trên một mặt phẳng, bên dưới là thung lũng Kidron và chung quanh là các ngọn đồi lớn nhỏ.
Thành Phố Cổ – Jerusalem có tám cổng vào nhưng ngày nay chỉ còn bảy: Jaffa, Damascus, Dung, Zion, New Gate, Lion (cũng có tên là St Stephen) và Golden Gate (hay Gate of Mercy). Quanh những cổng vào là các địa danh nổi tiếng. Từ Rehavam Ze’evi Observation Point nằm trên triền đồi Olives (Mount of Olives), ta có thể nhìn chung quanh và thấy khá nhiều thắng tích, từ Temple Mount với Dome of the Rock thếp vàng rực rỡ, nóc các ngôi nhà thờ lớn nhỏ, đại học Hebrew và cả khu nghĩa trang Do Thái nơi chôn cất các tiên tri Haggai, Malachi và Zechariah, các quý tộc từ thế kỷ I… Ðây là nơi các tín đồ Do Thái thuần thành đều muốn được chôn cất (khái niệm khi chết được về Ðất Thánh, từa tựa như người Ấn Ðộ muốn được hỏa thiêu bên sông Hằng) nhưng ngày nay đất đai có hạn, chỗ đâu để dùng? Từ đó, nảy sinh những mẩu chuyện về người giàu đi tìm truyền nhân của kẻ chết để mua lại đất đai.
Khu Phố Cổ nhỏ xíu nhưng mang theo lịch sử ngàn trang; cứ vài mươi bước chân là ta lại “gặp” một di tích, nơi được xem như chỗ Chúa Jesus đi qua, chỗ tiên tri / giáo sĩ Do Thái giảng đạo… Người dẫn đường vừa đi vừa giải thích, Dế Mèn lắng nghe được khoảng một, hai tiếng đồng hồ là lỗ tai lùng bùng, đành đứng nhìn quanh rồi chụp hình ảnh để dành chờ lúc về phòng trọ đọc sách vở tìm hiểu thêm.
Phe ta vào Phố Cổ ngày đầu tiên qua Dung Gate, tường thành phía nam; ngày xưa cổng này là nơi cư dân đổ và mang rác ra khỏi thành phố (chữ “dung” trong Anh ngữ là phân thú vật, có lẽ cùng nghĩa với chữ “phế thải” của Hebrew?). Ngày nay cổng được mở rộng để taxi và xe bus có thể ra vào dễ dàng. Ði bộ chút xíu từ cổng vào là ta thấy một công trường lát đá khá rộng, Azarat Israel Plaza, dẫn đến Western Wall hay Wailing Wall, nơi các tín đồ Do Thái đến cầu nguyện hàng tuần, nhất là tuần lễ Pass Over. Trước khi vào cầu nguyện, tín đồ đến bồn nước giữa công trường rửa tay, một hình thức “tẩy uế” cho trong sạch, bằng một vật chứa có hai quai xách, để tay [đã rửa] sạch không sờ vào quai bẩn. Khuôn viên trước bức tường đá được ngăn làm hai phần, đôi bên nam nữ cầu nguyện riêng. Phụ nữ thường trùm khăn che kín tóc tai, váy dài dưới đầu gối và đi vớ đen, giày đen; nhiều phụ nữ đội tóc giả (che giấu tóc thật) để khỏi phải trùm khăn. Giữa các tảng đá trên tường thành là các khe hở, bá tánh viết giấy kê khai ước nguyện rồi gấp nhỏ và nhét mảnh giấy vào các kẽ hở ấy. Không biết có ước mơ nào thành hình hay không, riêng Dế Mèn cũng cầu mong bình an cho mình và thân nhân. Ðến hôm nay khi ngồi gõ những dòng này kể chuyện thăm viếng Israel với bạn đọc, cũng đang được bình an như ý nguyện nên hoan hỷ lắm.
Người Do Thái gọi nhà nguyện của họ là “synagogue”, không gọi là “temple”; lịch sử Do Thái chỉ nhìn nhận có hai đền thờ được xây cất và bị phá hủy. Nền tảng của đền thờ được sách vở ghi chép là “Temple Mount”. Ðền thờ đầu tiên do vua Solomon (con vua David) xây cất trong thế kỷ X trước Công Nguyên, bị phá hủy vào năm 585 trước Công Nguyên; đền thờ thứ nhì do cư dân xây cất trên nền đất cũ trong khoảng năm 525-516 trước Công Nguyên và được vua Herod mở rộng nên có tên Herod’s temple. Ðền thờ này bị phá hủy bởi quân La Mã năm 70. Các thành quách dinh thự cổ ta thấy ngày nay cũng được xây cất trên nền cũ của “Temple Mount”, nổi tiếng nhất là Dome of the Rock và Al Aqsa Mosque sau khi quân Hồi giáo chiếm đóng Jerusalem, và khu đất này trở thành thánh địa của Hồi giáo.
The Western Wall hay Kotel Ha-Ma‘aravi theo Hebrew do vua Herod xây cất để bao bọc khu đền thờ gồm nhiều dinh thự; trường thành xây theo ba mặt đông, tây và nam. Tường xây bằng những tảng đá. Tảng đá lớn nhất cao khoảng 3.6 thước, dài 14 thước và nặng khoảng 400 tấn! Không biết thủa xa xưa ấy người ta làm thế nào để khuân các tảng đá ấy đến đây và xếp đá chồng lên nhau? Sách vở ghi chép rằng người La Mã đã xây thành Jerusalem ròng rã suốt 11 năm! Western Wall được dân Âu Châu đặt tên “Wailing Wall” hay Bức Tường Than Khóc vì dân Do Thái đến đây kêu than về nỗi mất đền thờ (“Temple”) hoặc thề nguyền sẽ quang phục đất tổ và xin đất trời chứng giám. Tín đồ Do Thái tay cầm thánh kinh, tay sờ bức tường và thân mình đưa tới đưa lui nhịp nhàng. Nhìn ngắm các tín đồ cầu kinh ta mới “thấm” phần nào lòng thành tín của họ và dù không đồng tâm hợp ý, Dế Mèn cũng bắt đầu hiểu tại sao máu đổ triền miên cả mấy trăm năm vì tranh giành đất đai.
Từ Western Wall, phe ta lần mò theo nhóm du khách vào đường hầm qua ngả Robinson’s Arch. Bên trong là cả một thành phố dưới lòng đất, đầy đủ bể chứa nước, hồ tắm (ritual bath), lối đi, các bậc thang lên xuống, những phòng ốc nhỏ nhỏ là nơi thờ phượng xưa cũ… Tóm tắt là khu Phố Cổ không chỉ bao gồm các dinh thự ta nhìn thấy trên mặt đất mà còn những kiến trúc khác sâu dưới lòng đất. Dế Mèn nghe kể rằng sau trận chiến tranh 6 ngày năm 1967, Israel chiếm lại một số đất đai của Palestine, khi các nhà khảo cổ Israel khai quật đào xới đã tìm thấy vô số các cổ vật quý giá nhưng bị người Palestine kêu gào đòi chủ quyền vì Phố Cổ nằm trong lãnh thổ Palestine. Tất nhiên là người Do Thái căm hận lắm vì các cổ vật ấy mang số tuổi ngàn năm, có nguồn gốc Israel trước khi đất đai bị quân Hồi giáo chiếm cứ. Ngoại trừ các đường hầm dọc theo Western Wall sau khi được khám phá và mở cửa cho du khách đến xem, từ đó (khoảng năm 1980-82), Israel bị cấm ngặt không được phép đào xới tìm hiểu chi nữa dưới phần đất của Palestine.
TLL