Nhân đi xem Leeds Pride (diễn hành của cộng đồng LGBT+ ở Leeds mỗi năm vào tháng 8) tôi viết về chủ đề sex, sexual orientation, và gender.
Sex
Sex thường được dịch là giới tính, nhưng thực ra là giống – male (nam giới) hay female (nữ giới). Sex là nói về góc độ sinh học, về nhiễm sắc thể (chromosomes) và cơ quan sinh sản.
Những người bị “nhầm lẫn”, có nhiễm sắc thể lộn xộn và/hoặc bộ phận sinh dục của cả hai giới, được gọi là intersex. Từ trước đây được dùng là hermaphrodites, nhưng sau này người ta dùng chữ intersex (1).
Sexuality hay sexual orientation
Sexuality hay sexual orientation là khuynh hướng tình dục.
Phổ biến nhất là heterosexual, hoặc straight, là dị tính luyến ái, gọi tắt là dị tính—nam thích nữ, nữ thích nam.
Homosexual là đồng tính, bị thu hút bởi người đồng giới. Gay là đồng tính nam, lesbian là đồng tính nữ. Sau này gay được dùng để gọi đồng tính nói chung cho cả nữ, đối lập với straight.
Thích cả người khác giới và đồng giới, tức song tính, gọi là bisexual, thường gọi tắt là bi [bai].
Những khái niệm này đều khá quen thuộc với người Việt; ai cũng biết LGBT là viết tắt cho lesbian, gay, bisexual, và transgender. Tuy nhiên sau này ở Anh, tôi biết thêm nhiều khái niệm khác.
Asexual là không có, hoặc có rất ít, cảm giác thu hút về tình dục. Họ có thể thích hoặc có tình cảm với ai đó, nhưng không cảm thấy hấp dẫn về mặt tình dục.
Pansexual là có thể cảm thấy thu hút với bất kỳ ai, không phân biệt giống và giới tính, bao gồm cả intersex, người chuyển giới, người non–binary v.v…
Queer là một từ chung chung, có thể mang nhiều nghĩa khác nhau, chỉ những người không tuân theo những chuẩn thông thường về giới tính và sexuality (2).
Vấn đề giới tính và khuynh hướng tình dục ở các nước phương Tây càng lúc càng phức tạp, thậm chí có thể xem là dở hơi. Ngoài các khuynh hướng tình dục chính trên, tôi còn thấy rất nhiều khái niệm khác trên mạng, đặc biệt từ Tumblr, như: demisexual – chỉ có hứng thú tình dục khi thích hoặc có tình cảm với ai đó; greysexual – nhu cầu thấp và ít thấy thu hút tình dục nhưng không phải là asexual; sapiosexual – thu hút bởi người thông minh; autosexual – thu hút tình dục với bản thân; androgynsexual – thích những người androgynous (có đặc điểm/ phong cách của cả nam lẫn nữ, như Grace Jones hay Tilda Swinton), v.v… (3)
Gender
Gender là giới tính. Sex và gender khác nhau ở chỗ, sex là nói về khía cạnh sinh học, còn gender nói về khía cạnh xã hội và identity (danh tính, bản sắc) (4). Sex là male hay female, gender là man hay woman. Một người có thể sinh ra với nhiễm sắc thể XY và cơ quan sinh sản của nam giới (sex) nhưng lại muốn trở thành phụ nữ hoặc cảm thấy mình là phụ nữ (gender).
Khi mới sinh ra thì sex và gender identity như nhau, đó là cisgender, thường gọi tắt là cis. Ví dụ, sex của tôi là female, gender là woman, thì tôi là cisgender. Ngược lại là transgender. Người chuyển giới là transsexual. Trans man là chuyển từ nữ thành nam, trans woman là từ nam thành nữ.
Còn một khái niệm khác không dính đến gender nhưng có liên quan là transvestite, còn gọi là cross-dresser, là người thích mặc quần áo của giới tính kia, chẳng hạn như đạo diễn Ed Wood. Tuy nhiên, transvestite không nhất thiết là transgender – ví dụ một người đàn ông có sở thích mặc quần áo phụ nữ, hoặc thích giả làm nữ, không có nghĩa là cảm thấy mình như phụ nữ hoặc muốn trở thành phụ nữ (cũng không có nghĩa là họ là người đồng tính, muốn quan hệ tình dục với đàn ông). Tương tự, transgender và transsexual cũng không tương đương, từ transsexual là dùng cho người qua phẫu thuật chuyển giới (5).
Vài năm gần đây ở các nước phương Tây, hình như ở Anh nhiều hơn ở Na Uy, còn có “phong trào” chống lại các định nghĩa về gender, và mọc ra nhiều khái niệm mới.
Genderqueer là người không theo tiêu chuẩn và cách nghĩ thông thường về gender.
Agender, gender-neutral, hay genderless là phi giới tính.
Non-binary là không theo, thậm chí chống lại, nhị phân, tức cách chia gender thành hai loại nam và nữ. Theo nghĩa nào đó, non-binary tương tự như phi giới tính, nhưng khi một người tự nhận mình là non-binary, đó là một cách nói họ chống lại suy nghĩ gender chỉ có thể là man hoặc woman.
Gender-fluid là người có gender identity thay đổi, lúc thế này lúc thế khác, lúc thấy mình là nam, lúc thấy mình là nữ (6)
Ðó là những khái niệm chính.
Gender (giới tính) và vấn đề đa dạng
Vài tháng trước tôi đi làm tình nguyện ở Sheffield Doc/Fest, liên hoan film tài liệu ở Sheffield, và phải làm một khảo sát cho những người tham gia. Tới mục gender tôi có 7 lựa chọn: female, male, non-binary, trans man, trans woman, không nói (prefer not to say), và tự định nghĩa (prefer to self-describe).
Liên quan đến chuyện gender là từ ngữ dùng để xưng hô. Những người agender hoặc non-binary muốn dùng they/them thay vì he/him’ hoặc she/her. Chẳng hạn trên Facebook, trong phần thông tin cá nhân, sau khi chọn gender, Facebook cho bạn có quyền lựa chọn từ ngữ xưng hô, và nếu không muốn bị hạn hẹp trong khái niệm nam và nữ, bạn có thể dùng they/them.
Càng ngày càng rối rắm?
Khi tôi thử google “How many genders are there?”, apath.org trả lời: 63 (7).
Tờ Telegraph nói facebook có 71 lựa chọn khác nhau về gender cho người dùng ở Anh (8).
Giới tính và luật pháp
Trong khi ở Việt Nam những khái niệm này vẫn còn mới mẻ, ở các nước phương Tây vấn đề giới tính càng ngày càng phức tạp và gây nhiều tranh cãi. Có bao nhiêu giới tính? Khái niệm nào có thật và cái nào chỉ là màu mè dở hơi? Xã hội càng ngày càng đa dạng và cần công nhận sự đa dạng đó, hay khi nào là đi quá xa?
Nên dùng từ ngữ xưng hô theo sex hay gender? Ví dụ nếu bạn thấy một người đàn ông râu ria trang điểm và ăn mặc như phụ nữ, bạn sẽ dùng từ he vì trước mắt bạn là một người đàn ông, hay she vì identity của họ là nữ và identity của họ nên được tôn trọng trong một xã hội tự do và đa dạng?
Cần làm gì về vấn đề người transgender và nhà vệ sinh công cộng? (9)
Có nên thêm gender X (cho những người không phải nam cũng không phải nữ) trong hộ chiếu không? (10)
Nên nuôi dạy con như thế nào? Có nên bỏ hết gender không? Bao nhiêu tuổi là phù hợp để phẫu thuật chuyển giới?
Và nhiều vấn đề pháp lý khác.
Ðâu là điểm cân bằng giữa tôn trọng tự do, đa dạng, bình đẳng, chấp nhận xã hội càng lúc càng phát triển và phức tạp, và tỉnh táo, không chạy theo phong trào?
DN
(1) https://en.wikipedia.org/wiki/Intersex
(2) https://www.hercampus.com/school/cal-poly/various-types-sexuality-explained
(3) Đọc thêm ở: http://www.india.com/lifestyle/there-are-at-least-15-types-of-sexual-orientations-how-many-do-you-know-2205005/
(4) The Guardian có 1 bài giải thích: https://www.theguardian.com/media/mind-your-language/2014/feb/07/mind-your-language-transgender
Hoặc đọc thêm ở: https://en.wikipedia.org/wiki/Sex_and_gender_distinction
(5) https://www.scoopwhoop.com/inothernews/what-do-these-sexuality-and-gender-terms-mean/#.8tbk7wwot
(6) Ibid.
(7) https://apath.org/63-genders/