Của tin gọi một chút này

Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama không phải là vị lãnh đạo Hành pháp đầu tiên trích thơ trong Truyện Kiều (lẩy Kiều). Trước ông, cựu Tổng thống Bill Clinton và Phó Tổng thống Joe Biden cũng đã lẩy Kiều.

Không phải ngẫu nhiên mà các ông chủ Tòa Bạch Ốc đã trích thơ trong Truyện Kiều để đánh dấu các sự kiện nổi bật trong quá trình bình thường hóa quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam. Với giá trị vĩnh cửu và ảnh hưởng sâu rộng, Truyện Kiều đã biểu thị sâu sắc tâm hồn Việt Nam. Trên trường quốc tế, Truyện Kiều được xem như là phương tiện để giao lưu văn hóa thế giới và ngoại giao, “a means of intercultural communication and diplomacy”. Vì muốn thấu đến tâm hồn Việt Nam, lãnh đạo Tòa Bạch Ốc cũng không ngoại lệ. Hơn nữa, UNESCO đã công nhận thi phẩm tiểu thuyết “Truyện Kiều” của thi hào Nguyễn Du là một trong những kiệt tác của văn học thế giới, là di sản của văn hóa nhân loại.

Trong bài viết này, tôi thử tra lại các cặp lục bát đã được lẩy ra từ Truyện Kiều rồi xem xét toàn ngữ cảnh nhằm làm rõ thêm diễn tiến của mối quan hệ hợp tác giữa hai nước Mỹ-Việt trong hơn 20 năm qua.

Tại Hà Nội, ngày 27 tháng 11 năm 2000, trong đáp từ tại buổi tiệc chiêu đãi của Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam Trần Ðức Lương, Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton đã trích đọc Truyện Kiều để nói về tương lai quan hệ hai nước:

Sen tàn cúc lại nở hoa

Sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân.

Just as the lotus wilts, the mums bloom forth;

Time softens grief, and the winter turns to spring.

Hai câu trích này thường được diễn giải là thời kỳ đóng băng đã qua và mùa xuân của hợp tác đang tới. Nhưng, xem xét ngữ cảnh, ta sẽ thấy còn có nhiều ẩn tình hàm chứa. Mày ai trăng mới in ngần/Phấn thừa hương cũ bội phần xót xa/Sen tàn cúc lại nở hoa/Sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân/Tìm đâu cho thấy cố nhân?/Lấy câu bạc mệnh khuây dần nhớ thương. Ðoạn thơ này diễn tả nỗi xót xa sầu khổ kéo dài từ mùa hè năm trước sang mùa xuân năm sau của Kiều, sau khi cô bị Hoạn Thư sai Ưng, Khuyển bắt trói đem về đánh đập dã man rồi cải danh thành Hoa nô bắt làm đầy tớ. Hai câu lẩy Kiều của Bill Clinton được phủ bên trên bởi câu “Phấn thừa hương cũ bội phần xót xa” và được lót phía dưới bởi những câu “Tìm đâu cho thấy cố nhân?/ Lấy câu bạc mệnh khuây dần nhớ thương… Sinh rằng: Riêng tưởng bấy lâu/Lòng người nham hiểm biết đâu mà lường!… Không thấy mùa xuân của hợp tác đâu hết, mà chỉ thấy lấp ló “câu bạc mệnh”.

Mười lăm năm sau, ngày 7 tháng 7 năm 2015, tại buổi đón tiếp TBT CSVN Nguyễn Phú Trọng ở Washington D.C., Phó Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden cũng đã trích đọc hai câu thơ Kiều:

Trời còn để có hôm nay

Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời.

Thank heaven we are here today.

To see the sun through parting fog and clounds.

Ðây là hai câu Kim Trọng cảm tạ đất trời khi gặp lại Thúy Kiều và cả nhà được đoàn tụ. Sau mười lăm năm lưu lạc, Kiều nếm trải đủ mọi mùi cay đắng của cuộc đời. Ðây cũng là lời cảm tạ của “chúng ta” sau mười lăm năm, kể từ ngày Tổng thống Bill Clinton đến Việt Nam để cùng bắt tay đẩy mạnh mối quan hệ hợp tác trong bối cảnh mà “câu bạc mệnh” cứ thập thò… Thuở ấy, mối bang giao mới nối lại có 5 năm, hãy còn ngổn ngang với biết bao “ẩn tình chất chứa”. Chén trong sóng còn khua thì mối quan hệ giữa hai nước, qua hai mươi năm, làm sao tránh khỏi trục trặc chỗ này chỗ nọ. Nhưng đã thật lòng đến với nhau thì hãy cùng nhau “vén mây” mà tìm giải pháp. Trời còn để có hôm nay/Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời/ Hoa tàn mà lại thêm tươi/Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa… Những từ sen ngó đào tơ/Mười lăm năm mới bây giờ là đây!

Bill Clinton và Joe Biden, mỗi vị dùng một cặp thơ lục bát của Truyện Kiều để biểu đạt một tình huống và gợi lên một hình tượng phù hợp với tình huống đó. Ðiều này phần nào cho chúng ta thấy sự tinh tế của người Mỹ trong mối quan hệ ngoại giao vốn nhiều “ẩn tình chất chứa”. Nhưng, theo chỗ tôi nhận xét, thì phần trích Truyện Kiều của Barack Obama là tinh tế nhất, và nhiều “tâm tình chất chứa” nhất.

Trong diễn văn đọc tại Trung tâm Hội nghị Quốc gia Hà Nội ngày 24 tháng 5 năm 2016, sau khi trích thơ và ca từ của các thi sĩ, nhạc sĩ lẫy lừng của Việt Nam như Lý Thường Kiệt, Văn Cao, Trịnh Công Sơn…, Tổng thống Mỹ Barack Obama đã dùng hai câu thơ của Kiều để kết thúc bài nói:

Rằng: trăm năm cũng từ đây

Của tin gọi một chút này làm ghi.

Please take from me this token of trust,

so we can embark upon our 100 year journey together.

Có nhiều câu thơ trong Truyện Kiều có thể trích để biểu thị lời cam kết như: Vầng trăng vằng vặc giữa trời/Ðinh ninh hai mặt một lời song song/ Tóc tơ căn vặn tấc lòng/ Trăm năm tạc một chữ đồng đến xương. Nhưng Obama chọn hai câu từ cửa miệng của Kiều, là lời của một thiếu nữ trẻ đang yêu; lời ấy nhỏ nhẹ như tiếng thì thầm đầy xao xuyến, gần gũi như hơi thở nồng ấm, mê đắm khôn nguôi, thiết tha chao ơi là tình tứ.

Ðược lời như cởi tấm lòng/ Giở kim thoa với khăn hồng trao tay/ Rằng: trăm năm cũng từ đây/ Của tin gọi một chút này làm ghi. Thúy Kiều trao cho Kim Trọng đôi xuyến vàng và chiếc khăn hồng làm của tin của tình yêu, thề hẹn Một lời vâng tạc đá vàng thủy chung. Còn Tổng thống Obama trao gì cho Việt Nam? Của tin mà Obama trao làm ghi phải chăng là quyết định gỡ bỏ lệnh cấm vận vũ khí? Tuy đây không phải là của tin của tình yêu nhưng cũng hẹn ước đá vàng: Cùng nhau dấn thân vào hành trình dài cả trăm năm, so we can embark upon 100 year journey together.

Và, nhiều năm sau này, khi càng có nhiều người Việt và người Mỹ cùng nhau học tập, sáng tạo và kinh doanh chung, cùng nhau bảo vệ an ninh, phát huy quyền con người và chung sức bảo vệ hành tinh của chúng ta, tôi mong các bạn nhớ lại khoảnh khắc này và dấy lên hy vọng từ tầm nhìn mà tôi xướng xuất hôm nay (And many years from now, when even more Vietnamese and American are studying with each other; innovating and doing business with each other; standing up for our security, and promoting human rights and protecting our planet with each other- I hope you think back to this moment and draw hope from the vision that I’ve offered today).

Và, niềm tin của tôi, như thường lệ, có cội rễ sâu xa từ tình bạn và khát vọng chung của hai dân tộc (And my confidence is rooted, as always, in the friendship and shared aspirations of our peoples).*

NaH – June 9, 2016

*Trích diễn văn của Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama. Bản Tiếng Việt của NÂH.