Trong quá trình hội nhập văn hoá, mức độ hội nhập quyết định nhân diện của một cá nhân. Thế hệ thứ nhất vẫn nhận định mình là người Việt Nam, với văn hiến và vốn liếng chuyên môn rất uyên thâm bác cổ. Họ ý thức rõ ràng rằng họ là những người gìn giữ giá trị và di sản văn hoá Việt Nam, và với hết tâm huyết, họ làm tròn trách nhiệm này. Thế hệ 1.5 với sự uyển chuyển về ngôn ngữ nhờ tuổi tác, hội nhập sâu hơn vào dòng chính, nên có một nhân diện hai văn hoá Việt-Mỹ.
Nhân diện này mới và riêng cho chính họ trong tương quan với các sắc tộc khác cùng có mặt trong phần thể địa lý họ sinh hoạt. Họ quy hướng theo một sự kết hợp giữa văn hóa gốc và văn hóa mới. Họ đối thoại với nhau bằng Việtbonic, ngôn ngữ của thế hệ Việt mới. Là một người ‘một-rưỡi,’ tôi cũng nghĩ ra và dùng những câu như “Let’s Phở It!” hay “Cơm on in!” hoặc “Phởtastic!” Nguyễn Bính mà nghe những từ này thì chắc chẳng đặng đừng thốt lên, “Hôm qua em đi tỉnh về, Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều…” Nhưng ở đây, tôi nghĩ, không phải hương đồng gió nội bay đi, mà là bay vào thế giới, hội nhập với những nền văn hóa địa phương ở các quốc gia mà người Việt đến cư ngụ. Do vậy, tuy hai thế hệ có phần khác nhau về căn tính văn hóa, cốt lõi họ vẫn cùng truy nhận một gốc gác Việt Nam.
Khi hai thế hệ 1 và 1.5 nhìn nhau, họ thấy gì? Thế hệ thứ nhất cảm thấy thất vọng và vô vọng vì đối với họ, thế hệ 1.5 đã phá sản về tri thức văn hóa dân tộc. Thực ra, thế hệ 1.5 ý thức và cố gắng duy trì văn hóa và ngôn ngữ Việt, như Paul Nguyễn, một bạn sinh viên từ UCI trình bày trong một cuộc phỏng vấn của Dự án Việt Mỹ VAP, “Có lẽ tại mình 50% Việt, 50% Mỹ cho nên cũng cố gắng giữ cái phần Việt Nam. Dầu gì thì cũng khó. Qua đây mọi thứ là Mỹ rồi, nên mình vẫn muốn giữ cho mình nói tiếng Việt, đọc tiếng Việt. Ðọc được, viết được, nhưng nhiều khi nói chuyện có nhiều chữ nghĩ không ra. Mới đầu cứ nghĩ, ‘Chết rồi, sao mình quên hết tiếng Việt rồi!’ Nhưng thực sự lúc nhỏ ở Việt Nam, mới mười tuổi, đâu có xài mấy chữ đó đâu mà biết!”
Cũng vậy, nếu một số thành viên thuộc thế hệ 1.5 cảm thấy thế hệ 1 trì trệ, câu nệ, thủ cựu, lỗi thời, và đóng khung, thì chính thế hệ 1 đang vật lộn với những thay đổi trong cấu trúc và cơ chế xã hội, mà tâm niệm cao nhất của họ là làm sao đem lại danh dự chung. Nhiếp ảnh gia Thái Ðắc Nhã đã tâm sự trong một cuộc phỏng vấn VAP, “Thành ra tôi cũng có hoài bão mà cũng có hy vọng nữa, tại vì cái bước đường mà mình đạt được ngày nay cũng do cái sự nghèo khổ và thiếu thốn đã tạo mình trưởng thành. Vì vậy mình tiếp tục cái con đường đó để mong gặt hái được ít gì để lại cho nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam cũng như là cái danh dự của người Việt lưu vong.”
Còn về mặt sinh hoạt cộng đồng thì sao? Câu hỏi mà thế hệ thứ nhất vẫn thường thao thức là, “Giới trẻ đâu rồi?” Nhất là trong biến cố Hitek, các đài phát thanh Nam California vẫn liên lỉ kêu gọi sự tham gia của giới trẻ trước mỗi giờ phát thanh. Giới trẻ có vẻ bàng quan đối với những vấn đề của cộng đồng. Thật ra có nhiều cá nhân thế hệ 1.5 hết sức nhiệt tình trong việc dấn thân, và nhận ra rằng đó là môi trường hữu ích cho việc rèn luyện con người và nhân cách. Cô Ông Thuỵ Như Ngọc, một người đã đóng góp nhiều cho sinh hoạt cộng đồng, ôn lại, “Tôi thấy vấn đề sinh hoạt nó ủng hộ và góp phần cho việc học của mình rất nhiều. Ðó là cái bài học ở trường đời mà nếu mình chỉ có học ở trong sách vở không thì mình không bao giờ có được những bài học quý giá đó.” Nhưng trong khi dấn thân xây dựng cộng đồng, thế hệ 1.5 có lúc cảm thấy bị giằng xé giữa những tranh chấp ý thức hệ, và họ không muốn can dự vào những mâu thuẫn của thế hệ trước.
Việc thế hệ 1.5 ‘không muốn can dự’ có thể tạo ra ở thế hệ 1 cái cảm giác bị coi thường và không được trọng đãi. Sự tránh né quan hệ hay chọn không cộng tác của thế hệ trẻ hơn là một vết đau mà thế hệ thứ nhất khó chấp nhận được. Trong khi đó, thế hệ 1.5 cũng có những vấn nạn rất cam go của họ. Anh Nguyễn Lương Câu, một chuyên gia phần mềm tại Silicon Valley nhận xét, “Mình là thế hệ ở giữa nên rất khó. Tại vì một mặt, mình phải cư xử với người lớn tuổi, với văn hóa gốc. Mặt khác, mình phải thay đổi để thích ứng với văn hóa mới của con cái. Hơn nữa, mình cũng có vai trò chăm sóc cho cả cha mẹ mình lẫn con cái mình. Ðây là một trong những thử thách lớn, và có rất nhiều người thất bại.”
Vấn đề mấu chốt trong việc nối kết các thế hệ nằm ở chỗ giúp các thế hệ tương lai định hướng được nhân diện văn hóa cá nhân và cộng đồng. Ðối với cộng đồng tỵ nạn hải ngoại, thế hệ 1.5 đóng vai trò cầu nối cho thế hệ thứ nhất và dòng chính, cũng như thế hệ thứ nhất và các thế hệ tiếp theo. Qua đó, thế hệ 1.5 có trách nhiệm và đóng vai trò tiên quyết trong việc định hình cộng đồng Việt Mỹ một cách tích cực và hữu hiệu.
Gann Matsuda trong bài báo ủng hộ việc thiết lập một trung tâm giải trí Little Tokyo Recreation Center đã ghi nhận phản ứng của các thế hệ trẻ gốc Nhật ở Los Angeles, “Little Tokyo chẳng có gì để đến cả!” Liệu các bạn trẻ Mỹ gốc Việt trong tương lai có đưa ra nhận định tương tự cho cộng đồng chúng ta không? Có người suy đoán rằng cộng đồng Việt tỵ nạn rồi cũng sẽ đi vào vết xe đổ của những cộng đồng thiểu số khác. Nghĩa là, sau một thời gian, chúng ta sẽ tự phân hủy và biến mất. Trong thực tế, tôi cho rằng có nhiều dấu chỉ cho phép chúng ta lạc quan và dám tin tưởng rằng cộng đồng Việt Mỹ sẽ mở ra một bước ngoặt mới trong tiến trình hội nhập văn hóa. Ở giai đoạn chuyển tiếp này, tế bào Việt Nam tại hải ngoại đang trải qua một sự phân chia và biến đổi nhằm tiếp tục tồn tại và phát triển. Vì thế, để bảo đảm rằng những dữ liệu di truyền được giữ lại cho tế bào Việt Nam mới, những dữ liệu đó cần được giao chuyển một cách thích hợp từ thế hệ 1 sang thế hệ 1.5. Ðối thoại hữu hiệu giữa các thế hệ là mấu chốt trong quá trình này.
Trong một khóa huấn luyện lãnh đạo “Training the Next Gener-Asians” tại Loyola Marymount năm 2000, tôi được gặp các bạn sinh viên gốc Việt sinh ra ở Mỹ đến từ các trường đại học ở Nam và Bắc California. Trong khi đảm nhiệm các chức vụ hội trưởng của các hội sinh viên Việt Nam VSA hay hội sinh viên Á Châu APSA, một số bạn cảm thấy xấu hổ vì không biết nói tiếng Việt. Có bạn tuy rất ngưỡng mộ bố mẹ vì sự dấn thân trong công tác cộng đồng và đặc biệt là đảm trách các chương trình truyền thanh truyền hình, bố mẹ lại không có thời gian hướng dẫn cho con cái về văn hóa và ngôn ngữ gốc tại nhà. Ðêm đó, cả nhóm mười mấy sinh viên gốc Việt thức trò chuyện với nhau, và các bạn đề nghị tôi dạy hát bài quốc ca. Khi chúng tôi kéo nhau ra parking lot để đi mua đồ ăn tối, cả nhóm cứ hát vang lên tuy còn ngọng nghịu và vấp váp, làm cho khách đi đường rất ngạc nhiên khi nhìn thấy một nhóm thanh niên đi trong mưa đêm mà lại hát hăng say đến vậy. Chúng tôi còn giơ tay lên khi hát câu, “Ðồng lòng cùng đi hy sinh tiếc gì thân sống.” Có một cô bạn trong nhóm còn quả quyết với tôi, “Nếu em về nhà mà hát được bài quốc ca thì Ba Mẹ em ngạc nhiên và thích lắm!”
Song song đó, các bạn cũng đưa ra những câu hỏi rất thực tế liên quan đến khó khăn trong tương quan với cha mẹ. Cái khó khăn của thế hệ thứ hai trở đi là những gì thế hệ 1.5 có thể lý giải và thấu hiểu, cũng như thông cảm qua vốn sống, hoàn cảnh sinh trưởng, và di dân. Thế hệ 1.5 giống như người ở giữa, vừa nắm tay người đi trước, vừa nắm tay người đi sau. Có lúc họ phải níu người đi trước lại, có khi họ phải kéo người đi sau lên – để cả ba người cùng đi về một hướng chung nào đó. Quý bạn có bao giờ quan sát những đoàn tàu đến và đi trên những sân ga không? Khi tàu khởi hành, các toa tàu di chuyển theo nhau thật rập ràng. Di sản của những thế hệ người Mỹ gốc Việt cũng giống như những toa tàu. Nếu thế hệ thứ nhất vẫn còn đang cân nhắc và bận rộn gom góp vốn liếng quý giá nhất để chất lên toa, mà thế hệ thứ hai đã bắt đầu khởi hành, thì e rằng cái mấu nối sẽ bị văng đi và thế hệ thứ hai sẽ đi vào tuyến đường đa chủng của dòng chính với một toa tàu rỗng không. Rỗng không ở đây là về mặt căn tính và nhân diện văn hóa, vì khoa học kỹ thuật và kiến thức chuyên môn thì chắc chắn họ có thể chọn để có được.
Thế nên thế hệ 1.5 phải là một mấu nối cần thiết và quan trọng để hai toa tàu 1 và 2 có thể di chuyển nhịp nhàng với nhau. Tôi giả sử các thế hệ thứ hai có thể quay trở lại để nhận những vốn liếng từ thế hệ thứ nhất, nhưng như một đứa con khi vuột khỏi vòng tay bà mẹ, thì cũng mất biết bao thời gian và phải chịu thiệt biết bao tình thương mà mẹ muốn trao cho. Một em học sinh Việt ngữ của tôi học tiếng Việt từ lúc 6 tuổi, so với một em sinh viên đại học tự đi tìm lớp học tiếng Việt thì sự gắn bó với cộng đồng cũng như cảm nhận về tâm tình dân tộc sẽ khác nhau rất nhiều.
Tôi xin lặp lại và nhấn mạnh rằng nối kết các thế hệ người Mỹ gốc Việt thứ nhất và 1.5 là điều kiện cần và đủ để phát triển cộng đồng và các thế hệ Việt Mỹ tương lai.
TGT